NEWS.am-ի հարցազրույցը Արցախի նախկին օմբուդսմեն, Արդարադատության ակադեմիայի նախկին ռեկտոր, իրավաբան, իրավաբանական գիտությունների թեկնածու Ռուբեն Մելիքյանի հետ։
Ես առիթ ունեցել եմ որոշակի մեկնաբանություններ անել անցումային արդարադատության օրակարգի վերաբերյալ, որը Հայաստանում օգոստոսի կեսերից իրավավաբանական հանրությունը քննարկում է, եւ իմ մոտեցումներն այս հարցում չեն փոխվել: Մի փոքր ուսումնասիրելով անցումային արդարադատության վերաբերյալ մանսագիտական գրականությունը, տարբեր փորձագետների կարծիքները, ավելի եմ համոզվում, որ եթե խոսքը վերաբերում է անցումային արդարադատության դատական տարրերին, ապա մեր դատական համակարգն իր բազմաթիվ թերություններով, անհամեմատելի է այն պետությունների դատական համակարգերի հետ, որոնք անցումային արդարադատության մեխանիզմներ են կիրառել դատական տարրերի ձեւով: Օրինակ՝ Ամերիկյան համալսարանում բավական ներկայացուցչական քննարկում եղավ, որի ժամանակ ելույթ ունեցան փորձագետներ, որոնք ներկայացնում էին այնպիսի երկրների փորձը, ինչպիսին է, օրինակ, Սիերա Լեոնեն: Վստահ չեմ, որ նրանց փորձն ընդհանրապես կարող է կիրառվել Հայաստանում: Խնդիրն այն է, ինչի մասին մախկինում էլ եմ ասել, որ Հայաստանի արդարադատության համակարգը, ունենալով լուրջ թերություններ, ունենալով խնդիրներ, որոնք հրատապ ուշադրության եւ լուծման կարիք ունեն, միաժամանակ որոշակի զարգացման շրջափուլ է անցել, որը հնարավորություն է տալիս ավանդական միջոցներով այն դարձնել ավելի արդյունավետ ու հանրության վստահությանն արժանի: Խնդիրն առաջին հերթին այն է, որ դատական համակարգին չի հաջողվել իրական աշխատանքը դարձնել հանրայնորեն ընկալելի, այսինքն՝ իրականում մեր դատական համակարգն ավելի լավ վիճակում է, քան հանրությունն այն ընկալում է: Դրա պատճառներից մեկն էլ դատավարական օրենքներն են՝ մեր արդարադատության համակարգը կանոնակարգող շատ իրավական դրույթներ ինքնին հանրության բացասական ընկալում են առաջացնում: Օրինակ՝ խոսքը վերաբերում է դատավարության ժամկետներին: Մեր դատական համակարգը շատ ավելի ֆորմալիստական է, քան պետք է լիներ: Մի խոսքով՝ կարծում եմ, որ մենք սխալ ուղղությամբ ենք գնում: Ես այն մոտեցման կողմնակիցն եմ, որ անցումային արդարադատության օրակարգը կարող է վնասել, ոչ թե օգնել դատական իշխանության խնդիրների լուծմանը, որովհետեւ մեր ամբողջ ռեսուրսը կարող է կենտրոնացվել անցումային արդարադատության տարրերի վրա, այդ ընթացքում ավանդականի իրական խնդիրները մոռացության կմատնվեն՝ դրանք թողնելով ինքնահոսի:
Անցումային արդարադատությունն ինչպիսի՞ն է լինելու գործնականում:
Ես պատկերացում չունեմ եւ կարծում եմ՝ ոչ մեկը ճշգրիտ պատկերացում չունի այդ մասին, որովհետեւ ընդամենը քննարկման փուլում է: Շատերն ասում են՝ կքննարկենք, առաջարկները կլսենք, որոնց մեծ մասը վերաբերելու է արտադատական գործիքակազմին: Բայց կարծում եմ, որ նման քննարկումները ոչ միշտ են արդյունավետ, որովհետեւ, ըստ էության, սպառում են ճիշտ քննարկումների ռեսուրսը: Իսկ ինչպե՞ս անենք, որ դատական համակարգի հանդեպ վստահությունը բարձրանա: Ո՞ր օրենքներն են դրան խանգարում: Ինչպե՞ս անենք, որ վերջերս ձեւավորված Բարձրագույն դատական խորհուրդը իսկապես ունենա հանրային վստահություն, այլ ոչ թե ընդունի որոշումներ, որոնք իրավաբանական հանրության ճնշող մեծամասնության կողմից հասկանալի չեն, կամ լռի, երբ անհրաժեշտ էր արտահայտվել:
Անցումային արդարադատության մարմինների ստեղծումը կարո՞ղ է համարվել որպես անվստահության քվե գործող դատական համակարգին:
Ես դեռեւս այդպիսի հետեւության չեմ կարող գալ, բայց եթե մենք վերադառնանք անցումային արդարադատությունն օրակարգ բերող վարչապետի ելույթին, ապա այն, իմ պատկերացմամբ, խիստ քննադատելի է, որովհետեւ գործադիր իշխանությունը, ի դեմս վարչապետի, կատարել է հայտարարություններ արդարադատության համակարգի վերաբերյալ, որոնք, իմ պատկերացմամբ, սկզբունքորեն վտանգում են արդարադատություն իրականացնող մարմնի գործունեության արդյունավետությունը եւ էլ ավելի են նվազեցնում առանց այն էլ ցածր հանրային վստահությունը: Իսկ այն, ինչպես արդեն ասացի, անարդարացիորեն է նվազեցված: Այսինքն՝ պետական մտածողության տեսանկյունից այդ ելույթում նշված հայտարարությունները, մեղմ ասած, հակաարդյունավետ են:
Համաժողովում առաջին փոխվարչապետ Արարատ Միրզոյանը պարզաբանեց անցումային արդարադատության գաղափարը, որը բաղկացած է երեք փուլերից՝ մեղքի արձանագրում, ներման խնդրանք եւ ներում:
Գուցե առաջին փոխվարչապետն ինքը օրինակ ծառայի եւ այդ ընթացակարգով անցնի: Այդ հարցում ոչ մի մեկնաբանություն չունեմ:
«Մարտի 1»-ի գործերով արդեն կան ՄԻԵԴ-ի առաջին որոշումները: Ինչպե՞ս կմեկնաբանեք դրանք:
Ես հետեւեցի հանրային դիսկուրսին: Իսկապես, կարծիք կար, որ Սաղաթելյանն ընդդեմ Հայաստանի գործով որոշումը, կարծես, գրեթե հիմնարար նշանակության փաստաթուղթ էր, որը փոխում է Հայաստանի ամբողջ իրավական համակարգի վերաբերյալ պատկերացումը, որ այդ որոշումը գրեթե այն նշանակությունն ունի իրավական համակարգի համար, ինչ, օրինակ, ԱՄՆ-ի համար հայտնի «Մերբերին ընդդեմ Մեդիսոնի» գործը: Ես ուսումնասիրել եմ այդ փաստաթուղթը եւ այն կանվանեի Հայաստանի վերաբերյալ հերթական 96-րդ վճիռ: Այո, այն ունի առավել մեծ կարեւորություն, քան միջին վիճակագրական վճիռը Հայաստանի վերաբերյալ: Բայց ես ծանոթ եմ ՄԻԵԴ շատ ավելի կարեւոր վճիռների, որոնք վերաբերում են Հայաստանին: Օրինակ, «Չիրագովը եւ այլք ընդդեմ Հայաստանի Հանրապետության», օրինակ «Բայաթյանը եւ այլք ընդդեմ Հայաստանի Հանրապետության»: Ես համաձայն չեմ, որ մարտի 1-ի գործով վճիռը իրավիճակը սկզբունքորեն փոխող նշանակություն ունի: Բայց պետք է հիշենք, որ դրանք վերաբերում են մարտի 1-ի իրադարձությունների սկզբնական հատվածին, այսինքն՝ Ազատության հրապարակում տեղի ունեցած իրադարձություններին:
Երկրորդ՝ դա վերաբերում է տասնամյա վաղեմության դատական ակտերին: Այո, Եվրոպական դատարանը շատ կարեւոր արձանագրումներ է արել, որոնք մենք պետք է հիմք ընդունենք, բայց միայն այդքանը, ոչ ավելին: Խախտումներ են արձանագրել, սա եւս շատ կարեւոր է: Դրա կարեւորությունը չի կարելի նվազեցնել, բայց նաեւ չպետք է չափազանցնել: Ի դեպ, ես ոչ պակաս կարեւոր կհամարեի նույն օրն ընդունված «Ղուլյանն ընդդեմ Հայաստանի Հանրապետության» վճիռը, որը կյանքի իրավունքին է վերաբերում, սակայն դրա մասին անարդարացիորեն քիչ է խոսվում: Գուցե այն պատճառով, որ այն չունի քաղաքական նշանակություն որոշ իրավաբանների համար: Նշեմ, որ մարտի 1-ի գործով նշված վճիռը միջինից բարձր նշանակություն ունի, բայց երբեք դարակազմիկ:
Որոշ իրավաբաններ համարում են, որ «Մարտի 1»-ի գործը ենթակա է զրոյից քննության: Ինչպե՞ս եք վերաբերում նման մոտեցմանը:
Ես չգիտեմ՝ զրոյից քննություն ինչ է նշանակում: Դա քրեական գործ է, որը հիմա քննության փուլում է գտնվում: Այդ առնչությամբ ոչինչ ասել չեմ կարող ասել:
Հնչում են կարծիքներ, որ «Մարտի 1»-ի գործով բոլոր դատավորները, որոնք դատապարտել են մարդկանց այս կամ այն հոդվածով, ներկա պայմաններում լրջագույն պարզաբանումներ տալու անհրաժեշտության առջեւ են կանգնել: Կիսո՞ւմ եք այդ տեսակետը:
Քաղաքական նկատառումներով վերցնել անջատել մեկ կոնկրետ գործ եւ այն հակադրել ամբողջ իրավական համակարգին, ես այդ մոտեցման կողմնակիցը չեմ: Պետությունն ունի զարգացման իր ուղին: Ցանկացած իշխանություն սխալներ է թույլ տալիս, այդ սխալները լինում են մեծ եւ փոքր: Որեւէ մեկս չենք կարող ուրանալ այն մեծագույն ողբերգությունը, որ մարտի 1-ին եղել է: Բայց միաժամանակ «Մարտի 1»-ը համարել մեր իրավական համակարգի ալֆան եւ օմեգան, սխալ է: Հետեւաբար, այս գործով դատավորների նկատմամբ վերաբերմունքը պետք է լինի այնպիսին, ինչպիսին ցանկացած այլ գործեր քննած դատավորների նկատմամբ: Ես այստեղ հատուկ մոտեցման անհրաժեշտություն չեմ տեսնում: Հակառակը՝ այն համարում եմ խիստ վտանգավոր: Իսկ կարելի՞ է երաշխավորել, որ մի օր մեկ այլ իշխանություն չի գա եւ մեր իրավական համակարգի ալֆան եւ օմեգան չի համարի մեկ այլ իրավական փաստ: Որքանո՞վ դա իրավացի կլինի: Ես չեմ ուզում, որ իմ եւ իմ երեխաների սերունդն անընդհատ հետ նայի: Մեզ պետք է ավելի շատ պետական մոտեցում եւ անհրաժեշտ է փարատել անձնական վրեժխնդրության կասկածները:
Ձեր կարծիքով, ԱԱԾ եւ ՀՔԾ ղեկավարների աղմկահարույց հեռախոսազրույցի բովանդակությունը, ի թիվս այլ բաների, չի՞ պարունակում իրավախախտման տարրեր:
Ես գիտեմ, որ այդ հարցով քննություն է ընթանում, քրեական գործ է հարուցվել նաեւ այս փաստի վերաբերյալ: Ճիշտ է ավելի ուշ, քան արտահոսքի վերաբերյալ: Նաեւ գործում է ԱԺ քննիչ հանձնաժողով, որն այդ առիթով է ստեղծվել: Այս պահին ես ձեռնպահ կմնամ որեւէ դատողություն անելուց, բայց ես համարում եմ, որ քաղաքական պատճառներով է պայմանավորված շատ իրավաբանների մոտեցումն այն բանին, որ բովանդակությունը որեւէ խնդիր չի պարունակում: Այո, բովանդակությունը խնդիրներ ունի, եւ այդ խնդիրները չտեսնելը մասնագիտական տեսանկյունից անհասնակալի է:
Դուք այստեղ օրենքը մանիպուլացնելու փորձեր չե՞ք տեսնում:
Ես կարծում եմ, որ ցանկացած օրենքի կիրառում պետք է լինի ոչ միայն իրավական հիմքերով պայմանավորված, այլեւ ոչ խտրական տարբեր գործերի հետ կապված: Չպետք է լինի հիմնավորված կասկած, որ օրենքը կիրառվում է խտրական: Այս պահին ես ձեռնպահ կմնամ սրա վերաբերյալ պատասխանատու դատողություն անելուց, բայց նման առնվազն կասկածներ, այո, կան:
Ձեր կարծիքով, ի սկզբանե ինչպե՞ս բնութագրվեցին «Սասնա ծռեր» խմբի գործողությունները:
Ես քրեական իրավունքի մասնագետ չեմ, չեմ կարող դրա վերաբերյալ մոտեցում արտահայտել, բայց գիտեմ, որ տարբեր կարծիքներ կային: Ես միանշանակ կդժվարանայի այստեղ որոշակի կարծիք հայտնել, ես կարող եմ այն պնդել, որ ընդհանրապես, քրեական իրավունքի առանձնահատկությունն այն է, որ արարքների որակումը ավելի խիստ հոդվածով կատարվում է միայն այն դեպքում, երբ այդ որակումը միանշանակ է: Խնդիրն այն է, որ այն ժամանակ արարքի որակման վերաբերյալ մասնագիտական վեճ կար: Եթե վեճ կա, ապա ես իրավաչափ եմ համարում, որպեսզի անկախ քաղաքական եւ այլ հանգամանքներից՝ մեղադրանքը լինի միանշանակ, այլ ոչ թե կասկածելի: Մնացածը քաղաքականություն է: Միգուցե երկրների մեծամասնությունում այս արարքները կորակվեին որպես ահաբեկչություն, բայց մենք պետք է հաշվի առնենք Հայաստանի քրեական օրենսգիրքը, որն ունի իր ձեւակերպումները, որտեղ կան մասնագիտական նրբություններ:
Դուք հիշատակեցիք «Չիրագովն ու այլք ընդդեմ Հայաստանի Հանրապետության» գործը: Այն հիմա ո՞ր փուլում է:
Գործը գտնվում է Նախարարների կոմիտեում, կատարման փուլում, կողմերը ներկայացնում են իրենց մոտեցումները:
Հայկական կողմի համար ի՞նչ սպառնալիքներ կան այստեղ: Այս գործի նկատմամբ ուշադրությունը երկրորդ պլան չի՞ մղվել:
Երկար պատասխան ենթադրող հարց է, ես կարճ կպատասխանեմ: Այս վճիռը ամենեւին հաճելի չէ մեզ համար: Կարծում եմ, որ անկախ ղեկավարության քաղաքական կողմնորոշումներից, մենք պետք է լուրջ ուշադրություն դարձնենք այս վճռի կատարման հետ կապված ընթացակարգերին: Չեմ կարծում, որ հարցը երկրորդ պլան է մղվել: Ես կարող եմ վստահաբար պնդել, որ Հայաստանի արդարադատության նախարարը լավ է տիրապետում այս խնդրին, կարող եմ պնդել, որ արդարադատության նախարարությունում կան բարձրակարգ մասնագետներ, որոնք զբաղվում են այս հարցով, եւ նրանք իրենց գործը կատարում են:
ՄԻԵԴ-ում կան մի քանի գործեր՝ կապված ադրբեջանական բանտերում հայ զինծառայողի եւ քաղաքացիական անձանց սպանության հետ: Այս գործերով նորություններ կա՞ն:
Այլ տեղեկություններ, քան հայտնի է, ոչ: Դրանք գտնվում են քննարկման փուլում: Մենք բոլորս՝ թե՛ մասնագետները, թե՛ Արցախով հետաքրքրվող ոչ մասնագետները անհամբերությամբ սպասում ենք այդ վճիռներին: Հաշվի առնելով, որ դրանք մեծ նշանակություն ունեն կարեւոր հանգամանքներ արձանագրելու համար:
Ինչո՞վ եք պատրաստվում զբաղվել Արցախի մարդու իրավունքների պաշտպանի պաշտոնը թողնելուց հետո:
Ես փաստաբանական արտոնագիր եմ ստացել: Որեւէ բան չի փոխվել իմ ծրագրերում: Ես ներկայացրել եմ հրապարակայնորեն, որ չեմ տեսնում ինձ պետական համակարգում: Մտադիր եմ զբաղվել փաստաբանական եւ իրավապաշտպան գործունեությայմբ: Կփորձեմ շարունակել լինել ակտիվ եւ կատարել նաեւ այն գործառույթները, որոնք նաեւ նախկինում եմ կատարել՝ փորձել լինել մի փոքր կամուրջ Երեւանի եւ Ստեփանակերտի քաղաքացիական հասարակությունների միջեւ, ավելի մեծ հնարավորություն տալու մեր իրավական մշակույթի զարգացմանը, կայացմանը, հիմա կարող եմ ասել՝ նաեւ պաշտպանությանը: Ուզում եմ ընդգծել, որ Արցախի մարդու իրավունքների պաշտպանի պաշտոնից հրաժարական տալով ամենեւին հրաժարական չեմ տալիս Արցախից եւ մեր համազգային իղձերից:
