Թուրք վիպասան, գրականության Նոբելյան մրցանակակիր Օրհան Փամուկը The New York Times-ում հիշողություններ է գրել աշխարհահռչակ պոլսահայ լուսանկարիչ-լրագրող Արա Գյուլերի մասին: Նա ընկերոջը հիշում է որպես հիանալի լուսանկարչի, որը Ստամբուլն ու նրա մարդկանց հավերժացնում էր իր լուսանկարներում:
«Արա Գյուլերի Ստամբուլն իմ Ստամբուլն է»,- գրում է Փամուկը` պատմելով, որ նրա հետ ապրել է նույն թաղամասում և իր ծնվելուց երկու տարի հետո Արա Գյուլերը սկսել է լուսանկարել քաղաքը: Առաջին անգամ Արայի մասին լսել է 1960-ականներին, երբ Hayat շաբաթաթերթում տեսել է նրա լուսանկարները:
«Հորեղբայրներիցս մեկն այդ թերթի խմբագիրն էր: Արան Պիկասոյի, Դալիի և այլ հայտնի գրողների և նկարիչների դիմանկարներ էր հրապարակում, նաև լուսաբանում էր Թուրքիայի ավագ սերնդի գրական և մշակութային գործիչների աշխատանքները… «Սև գիրք» վեպս հաջողելուց հետո երբ Արան ինձ առաջին անգամ լուսանկարեց, հասկացա, որ որպես գրող կայացել եմ»:
Փամուկը պատմում է, որ Արան կես դարից ավելի անձնվիրաբար լուսանկարել է Ստամբուլը: Նրանց բարեկամությունն սկսվել է 2003-ին, երբ Փամուկը Արա Գյուլերի լուսանկարների 900,000-անոց արխիվում իր «Ստամբուլ» գրքի համար նյութեր էր փնտրում: «Նա իր հորից ժառանգած երեք հարկանի տունը դարձրել էր արհեստանոց, գրասենյակ և արխիվ» :
Նրա խոսքով՝ Գյուլերը, իմանալով, որ գրքի համար Փամուկը փնտրում է Ստամբուլի մելամաղձոտ կողմը պատկերող լուսանկարներ, ամբողջությամբ բաց է արել արխիվը նրա առաջ: Փամուկը առաջին անգամ Ստամբուլի այդ թաքնված կողմին ծանոթացել է հենց Արայի լուսանկարների շնորհիվ, որոնց մեջ աղքատներն էին, գործազուրկները, քաղաքում բախտ փնտրողները:
«Արայի լուսանկարները կարծես ասում էին, որ, հիրավի, Ստամբուլի համայնապատկերներն անսահման գեղեցիկ են, բայց նախ` մարդիկ են գեղեցիկ… Նրա լուսանկարներն ինձ նաև սովորեցրին, թե որքան փխրուն և խեղճ են մարդիկ, երբ կանգնում են Ստամբուլի օսմանյան ճարտարապետական կառույցների, վեհաշուք մզկիթների և շատրվանների կողքին»,- գրում է Փամուկը:
Նա պատմում է, որ Գյուլերը հաճախ նյարդայնացած իրեն ասում էր, թե իր լուսանկարները հավանում է, միայն որովհետև մանկությունն են հիշեցնում, իսկ ինքը հակառակվում էր, թե`ո՛չ, սիրում է, որովհետև գեղեցիկ են: Նրան դուր էր գալիս Արայի հետ խոսել գեղեցիկի, հիշողությունների և դրանց կապի մասին:
«Մեր շփման սկզբում չէինք խոսում Արայի հայկական արմատներից և Օսմանյան կայսրության հայերի ծանր, դժվարին անցյալից. այս թեման մինչ օրս էլ արգելված է Թուրքիայում: Ես հասկանում էի, որ նրա համար դժվար կլինի այդ մասին խոսել, իսկ նա գիտակցում էր, որ այդ մասին խոսելով` իր համար չափազանց դժվար կլիներ Թուրքիայում ապրել»,- պատմում է վիպասանը:
Տարիների ընթացքում նրանք մտերմացել են, և Գյուլերը նրան վստահել է այնպիսի գաղտնիքներ, որոնց մասին ոչ մեկի հետ չէր խոսում: Նա պատմել է, որ Թուրքիայի կառավարության սահմանած հարկերից խուսափելու և աշխատանքային ճամբար չաքսորվելու համար իր դեղագետ հայրը ստիպված է եղել թողնել Գալաթասարայի իր տունը և մի քանի ամիս թաքնվել այլ վայրում:
Գյուլերը նաև պատմել է 1955-ի սեպտեմբերի 6-ի մասին, երբ Թուրքիայի կառավարության կազմած հրոսակախմբերն իր հայրենի տան Իստիկլալ անունով փողոցը վերածել էին պատերազմի թատերաբեմի` ավերելով հայերի, հույների ու վրացիների խանութներն ու եկեղեցիները:
Փամուկը գրում է, որ մանուկ հասակում մոր հետ հաճախ է այցելել այդ փողոց, որտեղ հիմնականում հայեր ու հույներ էին ապրում: 1955-ի էթնիկ զտումներից հետո նրանից շատերը ստիպված են եղել լքել իրենց տները, իսկ 1960-ականներից այնտեղ նրանցից գրեթե ոչ ոք չէր մնացել:
Նրանք ազատորեն խոսում էին տարբեր թեմաներից, սակայն այդպես էլ չէին անդրադառնում Օսմանյան կայսրության հայերի` Արայի պապերի կոտորածին: 2005-ին մի հարցազրույցում Փամուքն ասել էր, որ Թուրքիայում այդպես էլ մտքի ազատություն չի հաստատվում, և դեռևս անհնարին է խոսել 90 տարի առաջ Օսմանյան կայսրությունում հայերի ոչնչացման մասին, և նրա դեմ դատական գործ էր հարուցվել:
«Երկու տարի անց իմ ընկերոջը` հայազգի լրագրող Հրանտ Դինքին, Ստամբուլում՝ փողոցի մեջտեղում, սպանեցին «Հայոց ցեղասպանություն» ասելու համար: Որոշ թերթեր ակնարկում էին, որ ես կարող եմ հաջորդը լինել... և ես սկսեցի արտասահմանում` Նյու Յորքում, ավելի երկար մնալ, և երբեմն կարճ այցով վերադառնալ Ստամբուլի իմ գրասենյակ` առանց որևէ մեկին այդ մասին տեղեկացնելու»,- գրում է Փամուքը:
Այդ կարճ այցերից մեկի ժամանակ Արան գնացել է նրան տեսնելու: «Նա շնչակտուր էր, իրեն հատուկ ձևով անիծում էր ամենքին ու ամեն ինչ: Հետո իր ահագին մարմնով ինձ գրկեց ու լաց եղավ՝ ասելով, որ ինձ ոչ ոք չի կարող դիպչել: Նրան ճանաչողները գիտեն, թե որքան էր սիրում հայհոյել, և որքան առնական էր նա, և կհասկանան իմ զարմանքը, երբ նրան այդ վիճակում տեսա», - հիշում է վիպասանը: Երկար լացելուց հետո նա հանգստացել է, ջուր խմել ու գնացել:
Փամուկն ու Արան այնուհետև կրկին հանդիպել են, վիպասանը սկսել է կրկին ուսումնասիրել լուսանկարչի արխիվը` կարծես ոչինչ չէր էլ եղել: «Բայց ես այլևս չէի ուզում նրան հարցնել իր պապերի մասին: Նա ինձ իր արցունքներով ամեն ինչ արդեն ասել էր»,- գրում է հեղինակը:
«Արան հույս ուներ, որ ժողովրդավարություն կլինի, որտեղ ամենքը կկարողանա խոսել իրենց սպանված նախնիների մասին, կամ գոնե լաց լինել նրանց համար: Թուրքիան երբեք չդարձավ այդ երկիրը: Վերջին 15 տարիներին պարտք արած փողերով տնտեսական զարգացումը ժողովրդավարացման փոխարեն ավելի է սահմանափակել մտքի ազատությունը` Արա Գյուլերի հին Ստամբուլը դարձնելով «Կորած Ստամբուլ»»,- եզրափակում է Օրհան Փամուքը:
