Ազգային վիճակագրական ծառայության հրապարակած ցուցանիշներով՝  2020թ. Հայաստանում ադամանդագործությունն աննախադեպ զարթոնք է ապրել․ 2020թ. հունվար–մարտ ամիսներին ՀՀ-ում արտադրվել է 118․476 կարատ ադամանդ, 2019թ. նույն ժամանակահատվածում 67․900 կարատ, 2018թ.՝  62․624 կարատ։ Ստացվում է, որ 2020թ. Հայաստանում արտադրվել է մոտ 2 անգամ ավելի շատ ադամանդ, քան նախորդ տարիներին։ Այս մասին գրում է tert.am-ը՝ հիշեցնելով Սուրբ Աթոռում ՀՀ նախկին դեսպան Միքայել Մինասյանի հրապարակումները։

Մ․Մինասյանը մայիսի 15-ին պատմել էր Հայաստանում մեծ թափ հավաքող ադամանդագործության ոլորտի մասին՝ նշելով, որ 2020թ. առաջին եռամսյակում Հայաստանից արտահանվել է ավելի քան 20 մլրդ դրամի ադամանդ և ոսկի։

Սխեման, ըստ Միքայել Մինասյանի, հետևյալն է. Հնդկաստանից մաքսանենգ ճանապարհով ադամանդներ են ներմուծվում Հայաստան, դրանք այստեղ դառնում են «հայկական» և հայկական քվոտաներով հնդկական ադամանդներն արտահանվում են տարբեր երկրներ։

Նախորդ տարիների համեմատ ադամանդագործության կրկնապատկման պաշտոնական տվյալները ցույց են տալիս, որ այս ցուցանիշի աճին զուգահեռ Հայաստանում ո՛չ ադամանդագործության ոլորտում աշխատողների թիվը, ոչ էլ Հայաստան ներկրվող ալմաստի՝  ադամանդի հումքի ծավալները չեն աճել։

«2019թ. դեկտեմբերին ՀՀ-ում գործող 10 ադամանդագործական կազմակերպություն է եղել։ Ընկերությունների արդյունաբերա-արտադրական անձնակազմի թիվը դեռևս թարմացված չէ, սակայն 2018թ. պաշտոնական տվյալներով՝ բոլոր ընկերություններում միասին աշխատել է 522 մարդ։ 2020թ. առաջին եռամսյակում, ըստ Զինծառայողների ապահովագրության հիմնադրամ կատարված վճարումների, ՀՀ ադամանդագործական բոլոր կազմակերպություններում առավելագույնը 480 աշխատող է եղել։ Փաստացի ստացվում է, որ նույն քանակի աշխատողները մեկ տարվա ընթացքում արտադրել են 2 անգամ ավելի շատ ադամանդ։ Ինչպե՞ս։ Փորձենք հասկանալ՝ 480 աշխատողը կարո՞ղ է 3 ամսում մշակել 118․476 կարատ ադամանդ»։

Ըստ tert.am-ի՝ մեկ անդամանդ մշակողի միջին արտադրողականությունը,  մասնագետների հաշվարկով, 1 ամսում կարող է լինել 28 կարատ ալմաստի հումքի կամ 12․9 կարատ ադամանդի մշակումը։

«Ստացվում է՝ նույնիսկ ոչ ամբողջական 118․000 կարատ ադամանդ մշակելու համար Հայաստանում պետք է լիներ 1400 աշխատող, սակայն, ինչպես տեսանք, ՀՀ-ում գործող ադամանդագործական բոլոր կազմակերպությունները միասին ունեն ընդամենը 480 աշխատող, այսինքն՝ մոտ 3 անգամ քիչ։

Բացի դա, այս տարվա առաջին եռամսյակում արտադրված 118․476 կարատ ադամանդի գերակշիռ մասը՝ մոտ 53.000 կարատ, արտադրվել է այս տարվա փետրվար ամսին։ Սակայն որքան էլ զարմանալի լինի, ԱՎԾ-ի՝ թանկարժեք և կիսաթանկարժեք քարերի ներմուծման վերաբերյալ տվյալներում այս տարվա առաջին եռամսյակում նախորդ տարվա համեմատ աճ արձանագրված չէ, այսինքն՝ դեպի Հայաստան ադամանդի հումքի՝ ալմաստի ներկրման աճ չի գրանցվել, ուստի հարց է առաջանում՝ ինչպե՞ս է Հայաստանում արտադրվել լրացուցիչ մոտ 50․000 կարատ չմշակված ադամանդ, երբ ալմաստի հանքավայրեր Հայաստանում չկան։ Ստացվում է՝ այն ներմուծվել է, սակայն այդ մասին պաշտոնական փաստաթղթերում տվյալներ չկան», գրում է կայքը, նշելով՝  սա անուղղակի վկայություն է, որ ներմուծված ադամանդի այն քանակը, որի մասին հայտնել էր Միքայել Մինասյանը, պարզապես չի մաքսազերծվել։

«Սարսափելի խայտառակություն է երկրի համար։ Տեղի է ունեցել առանց մաքսազերծման անօրինական ներմուծում։ Այս շրջանառությունը, այսպես կոչված, այս բիզնեսը արդեն կրիմինալի արահետներ է մտնում։ Եվ բնականաբար, բարձր ղեկավարությունը պետք է իրազեկ լինի։ Ժողովրդական խոսք կա, կարմիր կովն իր կաշին չի փոխում, հիմա նույն ձևով թալանի պրոցեսը շարունակվում է։ Ես կասեի ավելի ցցուն է դարձել՝ պարգևավճարներ բաժանելը, տներ են կառուցում, մեքենաներ են առնում, գործուղումներ են գնում՝ ահավոր գումարներ ծախսելով»,- ասել է տնտեսագետ Վարդան Բոստանջյանը։

Քաղաքագետ Արմեն Մինասյանը ևս կարծում է, որ Հայաստանում առկա արտադրական հզորությունները թույլ չեն տալիս ունենալ այն ծավալի մշակված արտադրանք, որը ներկայացված է պաշտոնական վիճակագրությունում․ «Մի քանի ցուցանիշների համադրությունը ցույց է տալիս, որ այդ արտադրանքը չի եղել Հայաստանում։ Քանի որ Հնդկաստանում աշխատուժն էժան է և նույն գործը կարելի է էժան կազմակերպել Հնդկաստանում, ենթադրում եմ, որ մարդիկ մեզ հատկացված՝ հայկական քվոտայով ստացված հումքը և հայկական քվոտայով վերադարձվելիք ապրանքը իրականում մշակվում են Հնդկաստանում, բայց որպեսզի խնդիրներ չառաջանան, փաթեթավորում են հայկական արտադրանքի տակ»,- նշել է նա։

Հայաստանում ադամանդի վերամշակման կրկնակի աճն, ըստ աղբյուրի, համընկել է 2019թ. դեկտեմբերին «Էյ.Դի.Էմ. դայմոնդս» ադամանդի գործարանի բացման հետ։ Ընկերությունը ՀՀ-ում գործունեություն է ծավալում 2015թ.-ից, սակայն  զբաղվել է միայն վաճառքով։ «Էյ.Դի.Էմ. դայմոնդսը» հիմնել են Բաղիկյան եղբայրները, բայց առավել հետաքրքիր է գործարանի բացմանը պաշտոնյաների և գործարարների ներկայությունը՝ Նիկոլ Փաշինյան, Խաչատուր Սուքիասյան, Գագիկ Ծառուկյան և այլք:

«Ադամանդագործությունն առաջիկա 10 տարում ֆանտաստիկ զարգանալու է ՀՀ-ում։ 2020թ. առաջին, երկրորդ եռամսյակից հետո կարելի է մտածել 2-րդ, 3-րդ հարթակները ստեղծելու մասին»,- գործարանի բացմանը հայտարարել էր Խաչատուր Սուքիասյանը։

«Հայաստանում գործող ադամանդագործական ընկերություններից մեկի սեփականատերը, որը չցանկացավ ներկայանալ, մեզ հետ զրույցում նշեց, որ ՀՀ–ում գործող 9 ընկերությունները բիզնես առումով այնքան էլ լավ վիճակում չեն, ի տարբերություն «Էյ․Դի․Էմ․դայմոնդս» ընկերության։

Նրա խոսքերն ապացուցում է այն հանգամանքը, որ «Էյ․Դի Էմ․դայմոնդս» ընկերությունը ՀՀ-ի 1000 խոշոր հարկատուների ցանկում է։ Ի դեպ, այս ցանկում ադամանդագործության ոլորտից տեղ է գտել միայն «Էյ․Դի․Էմ․դայմոնդսը»։

2020թ. առաջին եռամսյակում ընկերությունը վճարել է 52 մլն 930 հազար հարկ՝ զբաղեցնելով 1000 խոշոր հարկատուների ցանկում 715-րդ հորիզոնականը։

Ընկերություններից մեկի սեփականատիրոջ խոսքով՝ այսօր շարունակում են գործել ադամանդագործական այն ընկերությունները, որոնք ստեղծվել են շուրջ 2 տասնամյակ առաջ, երբ աշխարհում ադամանդագործության ոլորտում Հնդակստանը դեռ գերիշխող չէր։

«Շատ զարմանալի էր, որ Հայաստանում այդ մասշտաբի ադամանդագործական ընկերություն կարող էր հիմնվել, որովհետև մեր շուկան այնքան էլ լավ վիճակում չէ: Մենք պարտվում ենք մրցակցության մեջ օրինակ հենց նույն Հնդկաստանին, որտեղ 2-3 անգամ էժան է աշխատուժը: Այն ընկերությունները, որոնք Հայաստանում հիմա գործում են, բացվել են 20-30 տարի առաջ, երբ հնդիկները համաշխարհային շուկան չէին գրավել և հիմա աշխատելը մեզ համար անհամեմատ բարդ է: Բացի դա մենք չունենք այն տեխնոլոգիաները, ինչ հնդիկներն ունեն և շատ դանդաղ ու դժվար ենք մշակում ամենափոքր կարատները, որոնք էլ հիմնականում պահանջարկն ունեն Ռուսաստանում»,- ասել է ընկերության սեփականատերը։

Ըստ ադամանդագործական մեկ այլ ընկերության գործադիր տնօրենի, որը ևս չցանկացավ իր անունը հնչեցնել՝ ՀՀ–ում ադամանդագործների աշխատավարձերն սկսում են 100․000 դրամից։

Նշենք, որ «Էյ․Դի․Էմ․ դայմոնդսի» ղեկավարներից Արտակ Բաղիկյանը հայտարարել էր, որ իր ընկերության աշխատողը կարող է 500․000 դրամից ավելի աշխատավարձ ստանալ։

«Կողքից կարող է թվալ, որ սա շատ եկամտաբեր բիզնես է, բայց փաստն այն է, որ մեր ոլորտի շահութաբերության մակարդակը 2-5 տոկոս է ընդամենը։ «Էյ. Դի. Էմ. դայմոնդսի» հայտարարած աշխատավարձերը, աշխատակազմը առանց այդ էլ հայկական թանկ մշակումը դարձնում են շատ-շատ թանկ։ Այս պարագայում չես կարող օրինական ճանապարհով մրցունակ լինել։ Ու պարզ է չէ նաև, որ համապատասխան գյուղացին չի ուզենա մեզ մոտ 100-150.000 դրամ աշխատավարձ ստանալ ու կգնա «Էյ. Դի. Էմում» աշխատելու»,- նշել է ադամանդագործական ընկերության գործադիր տնօրենը։

Կայքը փորձել է պարզել՝ ինչո՞ւ են ադամանդները մաքսանենգ ճանապարհով բերվում Հայաստան․

«Հայաստանում վերամշակվող ադամանդը հիմնականում արտահանվում է Ռուսաստան։ Եվ քանի որ երկու երկրները ԵԱՏՄ անդամ են, միասնական մաքսային տարածքում ԵԱՏՄ երկրից ալմաստի ներկրումը, մեկ այլ ԵԱՏՄ անդամ երկրում դրա մշակումը և կրկին ԵԱՏՄ տարածք արտահանումը կատարվում է առանց հարկերի։

«Սխեման հետևյալն է։ Եթե հնդիկները որոշեին Հնդկաստանից ուղիղ Ռուսաստան ադամանդ արտահանել, այդտեղ առաջանալու էր 15 տոկոսի չափով հարկ, որը չի առաջանում, երբ ԵԱՏՄ երկիր Հայաստանն է արտահանում Ռուսաստան: Այս սխեմայով այդ հարկն է փաստացի շրջանցվում: Այս սխեմայով Ռուսաստան արտահանելուց հնդիկները կրկնակի օգուտ են ունենում ու բավական մեծ գումար էլ մնում է այս սխեման գծողին: Ստացվում է, որ «Էյ. Դի. Էմ.» ընկերությունը ստանում է մեծ տոկոս այն ադամանդից, որն ինքը չի արտադրել և այդ պատճառով է, որ կարողանում է այդքան մեծ թիմ պահել՝ բարձր աշխատավարձերով։ Կրկնում եմ, այս սխեմայի ամբողջ նպատակը հարկերից խուսափելն է, փաստացի գումար են գողանում Ռուսաստանից»,- ասել է ընկերության սեփականատերը։

Համաձայն ԵԱՏՄ միասնական մաքսային դրույքաչափերի՝ երրորդ երկրներից ներմուծվող մշակված ալմաստի և ադամանդի ներկրման դեպքում պետք է վճարել տվյալ ապրանքի մաքսային արժեքի 15 տոկոսի չափով մաքսատուրք և 20 տոկոս ավելացված արժեքի հարկ, որը վաճառքի ժամանակ ենթակա է վերադարձի։ Քանի որ ՀՀ–ն ԵԱՏՄ անդամ երկիր է, համաձայն ԵԱՏՄ կանոնադրության՝ Հայաստանից Ռուսաստան և հակառակը ադամանդ և ալմաստ ներկրելու և արտահանելու դեպքում մաքսատուրք չի վճարվում, ուստի Հայաստանով մաքսանենգ ճանապարհով հնդկական ադամանդը Ռուսաստան արտահանելու դեպքում նշված 15 տոկոս հարկը շրջանցվում է։

«Աշխարհը գնում է ոլորտի մաքսիմալ թափանցիկության, որովհետև օրինակ տաս տարի առաջ նույն ռուսական շուկան լի էր աֆրիկյան ադամանդներով, որոնք ոչ մի փաստաթուղթ չունեին:  Հիմա արդեն ադամանդների փաստաթղթերում գրում են ոչ միայն թե որտեղից է գնված, այլ նաև թե ով է եղել այն մարդը, որը մշակել է ու երբ է մշակել: Սա խիստ ու կարգավորված շուկա է, ու միջազգային խիստ վերահսկողության պատճառով խաբեությունները շատ քիչ են։ Եթե հայ-հնդկական այս սխեման բացահայտվի, չեմ պատկեացնում, թե գործարար համբավի ինչ ռիսկ կունենանք»,- նշել է ադամանդագործական ընկերության գործադիր տնօրենը։