Իրանի պաշտպանության նախարարության հետազոտությունների եւ նորարարությունների կենտրոնի ղեկավար Մոհսեն Ֆահրիզադեն սպանվել է ուրբաթ ցերեկը՝ Թեհրանից մոտ 90 կմ հեռավորությամբ գտնվող մայրուղու վրա, գրում է «Կոմերսանսանտը»:

Դեպքի վերջին վարկածի համաձայն՝ սկզբում կրակահերթի տակ է հայտնվել զրահամեքենան, որով գնում էր 63-ամյա միջուկային ֆիզիկոսը, սկայն նա կրակոցների ձայները շփոթել է շարժիչի խնդիրների հետ, դուրս է եկել եւ ինքը հայտնվել փամփուշտների տակ: Գիտնականի վրա կրակել են Nissan մակնիշի մեքենայից, որն այնուհետեւ պայթեցվել է: Մոհսեն Ֆահրիզադեն ծանր վնասվածքներով ուղղաթիռով տեղափոխվել է մայրաքաղաքի հիվանդանոց, որտեղ շուտով մահացել է: Վերջին տասը տարվա ընթացքում սա իրանցի միջուկային ֆիզիկոսների հինգերորդ մահափորձն է, որոնցից չորսը հաջողվել են:

Իրանում համոզված են, որ դրանք բոլորը կազմակերպել է իսրայելական արտաքին հետախուզական «Մոսադ» կազմակերպությունը՝ Միացյալ Նահանգների աջակցությամբ: Այս անգամ նույնպես ի հայտ են եկել հայտարարություններ «Ամերիկայի հանցավոր ձեռքի» մասին, բայց հենց Իսրայելն է կրում «ահաբեկչության» գլխավոր պատասխանատվությունը: Ավելին, Թեհրանում վկայակոչում են իրենց ունեցած ապացույցները: Մասնավորապես, այս մասին ասվում է ՄԱԿ-ում Իրանի մշտական ներկայացուցիչ Մաջիդ Թախտ-Ռավանչիի՝ կազմակերպության գլխավոր քարտուղար Անտոնիո Գուտերեշին ուղղված նամակում: Ի դեպ, չի բացառվում «Մոսադ»-ին այլ երկրների հետախուզական ծառայությունների կողմից օգնությունը:

Իսրայելի իշխանությունները, ինչպես եւ ԱՄՆ-ը, իրենց հասցեին մեղադրանքները չեն մեկնաբանում: Սակայն նախագահ Դոնալդ Թրամփը կիսվել է իսրայելցի լրագրող Յոսի Մելմանի թվիթով, որում ասվում էր, որ «Մոսադը» վաղուց էր հետապնդում Մոհսեն Ֆահրիզադեին:

Ամերիկյան ԶԼՄ-ները, վկայակոչելով աղբյուրների, այդ թվում՝ ԱՄՆ հետախուզական ծառայություններին, նույնպես գրում են, որ հարձակման թիկունքում կանգնած է Իսրայելը, որի նպատակն է թույլ չտալ, որ ԱՄՆ հաջորդ նախագահ Ջո Բայդենը գնա Իրանի հետ հարաբերությունների կարգավորման ճանապարհով:

Մոհսեն Ֆահրիզադեի անունը հանրության շրջանում հայտնվել է 2000-ականների սկզբին, երբ իրանական ընդդիմադիր «Մոջահեդդին-է խալիք» խումբը սկսեց համացանցում հրապարակել հայտնի միջուկային ֆիզիկոսների անուններն ու հասցեները: 2008-ին պարոն Ֆահրիզադեն ընդգրկվել է ՄԱԿ-ի եւ ԱՄՆ-ի պատժամիջոցների ցուցակներում` որպես« իրանական միջուկային տեխնոլոգիայի »հեղինակ: Միեւնույն ժամանակ, Ատոմային էներգիայի միջազգային գործակալությունը (ԱԷՄԳ) նրա հետ հարցազրույցներ անցկացնելու հարցում է ուղարկել Թեհրան, սակայն մերժում է ստացել: Գիտնականին անվանել են նաեւ «Ամադ» նախագծի Թեհրանի գաղտնի ռազմական ծրագրի հայրերից մեկը, որն ուղղված է բալիստիկ հրթիռի համար միջուկային մարտագլխիկ մշակելուն: Համաձայն ԿՀՎ հաղորդումների, նախագիծը սառեցվել է դեռ 2003 թվականին: Ենթադրվում է, որ 2011-ին հիմնադրված Հետազոտությունների եւ նորարարությունների կենտրոնը ժառանգել է «Ամադ»-ի մշակումները: Ձեւականորեն կենտրոնը պատկանում է պաշտպանության նախարարությանը, բայց ենթակա է Իսլամական հեղափոխության պահապանների կորպուսին (ԻՀՊԿ): 2018-ի ապրիլին Իսրայելի վարչապետ Բենիամին Նեթանյահուն հայտարարել էր իսրայելական հետախուզության կողմից 100 000 թղթի եւ թվային փաստաթղթերի առեւանգման մասին, որոնք պարունակում էին Իրանի միջուկային զենքի մշակման եւ «Ամադ»-ի փաստաթղթերի պահպանման ապացույցներ: «Հիշե՛ք այս անունը՝ Ֆահրիզադե»,- ասել էր այդ ժամանակ Բենիամին Նեթանյահուն: Իսրայելական հետախուզական տվյալները պատրվակ են հանդիսացել 2018-ի մայիսին միջուկային գործարքից Վաշինգտոնի դուրս գալու համար՝ Գործողությունների համատեղ համապարփակ ծրագրից (ԳՀՀԾ), որը երեք տարի առաջ Իրանի հետ ստորագրել էին ՄԱԿ Անվտանգության խորհրդի հինգ մշտական անդամները եւ Գերմանիան: Հիշեցնենք, որ Թեհրանը հավաստիացնում է, թե հետաքրքրված է բացառապես խաղաղ ատոմով: Սակայն, ի պատասխան գործարքից ԱՄՆ-ի դուրս գալու եւ Թեհրանի դեմ պատժամիջոցների վերականգնման, Իրանի իշխանությունները հրաժարվել են ԳՀՀԾ շրջանակներում ստանձնած իրենց որոշ պարտավորություններից:

ԳՀՀԾ-ի տապալումը եւ վրիժառության ծրագրերը

Հիմա հիմնական հարցն այն է, թե Իրանը ինչ պատասխան կընտրի գիտնականին սպանելու համար: Վրեժխնդրության խոստումներ արդեն տրվել են: Իսրայելական լրատվամիջոցները չեն բացառում, որ դեսպանատները եւ հրեական համայնքները կարող են թիրախավորվել: «12-րդ ալիքը» հայտնում է, որ Իսրայելի իշխանությունները հրահանգներ են տվել բոլոր դեսպանատներում անվտանգության միջոցառումների ավելացման վերաբերյալ: Չեն բացառվում Իսրայելի տարածքին, ինչպես նաեւ Կարմիր ծովում նրա նավերին հրթիռային հարվածները՝ Իրանի կողմից վստահված պաղեստինյան շարժումների՝ Գազայի հատվածում «Համաս»-ի եւ «Իսլամական ջիհադ»-ի, լիբանանյան «Հըզբոլլահ»-ի, ինչպես նաեւ Եմենում հութիների «Անսար Ալլահ» շարժման կողմից: Բոլորն արդեն զայրացած հայտարարություններ են արել ֆիզիկոսի սպանության կապակցությամբ: «Իրանցիներն ունեն երկար հիշողություն եւ մեծ հնարավորություններ, եւ վրեժխնդրությունը կարող է լինել նույնիսկ տարիներ անց»,- հեռուստաալիքը մեջբերում է Իսրայելի անվտանգության ուժերում աղբյուրներին: Միեւնույն ժամանակ, իսրայելական որոշ լրատվամիջոցներ հիշեցնում են, որ Իրանը, չնայած կրքերի ուժգնությանը, իրականում չի արձագանքել ամերիկացիների կողմից այս տարվա հունվարին Իրանի «Ալ-Քուդս» հատուկջոկատայինների հրամանատար Ղասեմ Սոլեյմանիի սպանությանը:

Մինչդեռ New York Times-ը գրում է, որ Իսրայելում իսկապես սպասում են, որ Իրանը կարձագանքի սադրանքին: «Եթե իրանցիները վրեժ լուծեն՝ հունվարին նախքան իր պաշտոնը լքելը Թրամփին պատասխան հարվածի առիթ տալով, Բայդենը կժառանգի ավելի լուրջ խնդիրներ, քան հինգ տարվա վաղեմության դիվանագիտական փաստաթղթի (նկատի ունի ԳՀՀԾ-ն - «Կոմերսանտ») ձախողումը,- ասվում է հոդվածում: Միեւնույն ժամանակ, թերթը, հղում անելով ամերիկացի զինվորականներին, գրում է, որ ներկայումս «իրանական զորքերի կամ զենքի արտասովոր տեղաշարժեր չեն գրանցվել»: ԿՀՎ նախկին ղեկավար Ջոն Բրենանը Իրանի իշխանություններին կոչ է արել «սպասել ամերիկյան պատասխանատու ղեկավարության միջազգային ասպարեզ վերադարձին եւ դիմադրել ենթադրյալ հանցագործների գործողություններին պատասխանելու ցանկությանը»:

Ամեն դեպքում, պարոն Ֆահրիզադեի սպանությունը կամրապնդի կոշտ գծի կողմնակիցների դիրքերը Իրանում:

Արդեն բարձրաձայնվում է սպանության համար նախագահ Հասան Ռոհանիի անձնական պատասխանատվության մասին, ով երկխոսություն էր վարում ԱԷՄԳ-ի հետ, եւ հարցեր են տրվում մարտահրավերներին համարժեք կերպով արձագանքելու իրանական հատուկ ծառայությունների պատրաստակամության վերաբերյալ: Հաշվի առնելով, որ հաջորդ ամառ Իրանում տեղի կունենան նախագահական ընտրություններ, իրանական էլիտաների ներսում մարտը լուրջ է լինելու: Այս ֆոնի վրա արծարծվելու է նաեւ ԱԷՄԳ-ի հետ Իրանի հետագա համագործակցության հարցը: «Կարծես թե հետաքրքիր են իրանցի պաշտոնյաների հայտարարությունները, որոնք հնարավոր են համարում «ինքնաբերաբար»՝ առանց բանակցությունների 2016 թվականից վիճակին վերադառնալը»,- գրել է Վիեննայում միջազգային կազմակերպություններում Ռուսաստանի մշտական ներկայացուցիչ Միխայիլ Ուլյանովը, պարոն Ֆահրիզադեի սպանության նախօրեին: Նա բացատրել է, որ եթե Վաշինգտոնը վերադառնա միջուկային գործարքին, ապա Իրանը լիովին կվերականգնի իր պարտավորությունները: Հիշեցնենք, որ նոյեմբերի 3-ին կայացած նախագահական ընտրություններում հաղթած Ջո Բայդենը խոստացել է վերադարձնել ԱՄՆ-ին ԳՀՀԾ: Սակայն այժմ այս բոլոր ծրագրերը սպառնալիքի տակ են:

Կիրակի օրը Իրանի խորհրդարանը կողմ է քվեարկել միջուկային գործունեության ակտիվացման օրինագծի արագացմանը: Մենք խոսում ենք ԳՀՀԾ-ի ներքո ստանձնած պարտավորություններից հետագա հրաժարման՝ Նաթանզյում IR-2M ուրանի հարստացման համար ցենտրիֆուգների օգտագործման, Fordo-ի օբյեկտում IR-6 ցենտրիֆուգների տեղադրման, ինչպես նաեւ ուրանի մինչեւ 20% եւ ավելի հարստացման մակարդակի բարձրացման (այդպիսի ուրանը համարվում է զենքի աստիճան) մասին: Իրանն այժմ ուրանը հարստացնում է 4%-ից բարձր մակարդակով` ԳՀՀծ-ի կողմից թույլատրված 3,67%-ի փոխարեն: Խորհրդարանականները կոչ են արել սահմանափակել ԱԷՄԳ-ի տեսչական գործունեությունը: «Դրդապատճառները պարզ են, բայց հույզերը միշտ չէ, որ օգնում են ճիշտ որոշում գտնել»,- դրան արձագանքել է Միխայիլ Ուլյանովը:

Փորձագետները համոզված են, որ իրանցի գիտնականը սպանվել է հենց ԳՀՀԾ-ի վերածնունդը կանխելու համար:

«Ֆահրիզադեի վնասազերծումը Իսրայելի ուղերձը չէ Իրանին: Սա մարդու եւ դիվանագիտության վերադառնալու հնարավորության վերացման փորձ է», - գրել է Ռազմավարական հետազոտությունների միջազգային ինստիտուտի միջուկային զենքի չտարածման փորձագետ Մարկ Ֆիցպատրիկը, ով նախկինում աշխատել է ԱՄՆ Պետդեպարտամենտում: Ըստ ՄԳԻՄՕ միջազգային հետազոտությունների ինստիտուտի վերլուծաբան Ադլան Մարգոեւի, Իրանի այն քաղաքական ուժերը, որոնք վճռական են գեներալ Սոլեյմանիի, իսկ այժմ էլ Մոհսեն Ֆահրիզադեի սպանությունից հետո ԱՄՆ-ի հետ երկխոսությունը վերսկսելու հարցում, ավելի դժվար կլինի խաղաղասեր հայեցակարգ «վաճառել» երկրի հոգեւոր ղեկավարությանը եւ բնակչությանը:

«ԳՀՀԾ-ից հրաժարման կողմնակիցները եւս մեկ փաստարկ են ավելացնում՝ գործարքը պահպանբեց, շահ չունեցան, գլխավոր գեներալն ու միջուկային ֆիզիկոսը սպանվեցին: Դրանից հետո ինչպե՞ս ԱՄՆ-ի հետ կրկին նստել բանակցությունների սեղանի շուրջ՝ առանց դեմքը կորցնելու»,- «Կոմերսանտ»-ին տված հարցազրույցում ասել է փորձագետը:

Նա նաեւ հավելել է, որ Մոհսեն Ֆահրիզադեի սպանությունից իրանական միջուկային ծրագրի կորուստը կարող են ճշգրիտ գնահատել միայն նրանք, ովքեր նրա շրջապատում էին: «Բայց պրակտիկան ցույց է տալիս, որ կայացած հաստատությունների աշխատանքը երկարաժամկետ հեռանկարում ավելի կարեւոր է, քան նույնիսկ ամենաակնառու եւ նշանակալի անհատականությունների դերը: Չորս ֆիզիկոս գիտնականների եւ գեներալ Սոլեյմանիի սպանությունները չեն վերացրել միջուկային եւ հրթիռային ծրագրերի դինամիկան եւ չեն ազդել Իրանի տարածաշրջանային քաղաքականության վրա: Հրթիռներն արտադրվելու են, ցենտրիֆուգները պտտվելու են, իսկ դաշնակիցները Թեհրանից աջակցություն կստանան»,- ասել է պարոն Մարգոեւը:

Համերաշխություն ակնկալելով

Չդիմելով ուժային պատասխանի՝ Իրանը խաղադրույք է կատարում միջազգային համերաշխության վրա՝ հիմնվելով առաջին հերթին այն երկրների աջակցության վրա, որոնք դեռ իր հետ միջուկային գործարքի մեջ են: ՄԱԿ-ում Իրանի մշտական ներկայացուցիչ Մաջիդ Թախտ-Ռավանչիի նամակում շեշտվում է, որ Իրանը գլխավոր քարտուղարից եւ Անվտանգության խորհրդի անդամներից ակնկալում է, որ վճռականորեն կդատապարտեն միջադեպը եւ «անհրաժեշտ միջոցներ կձեռնարկեն դրա կատարողների դեմ»:

Սակայն մինչ այժմ միջազգային հանրության արձագանքը չի կարելի վճռական համարել: ԳՀՀԾ-ի երկրներից ամենամեծ մտահոգությունը Գերմանիան է հայտնել:

Գերմանիայի արտաքին գործերի նախարար Հեյկո Մաասը նախազգուշացրել է, որ Մոհսեն Ֆահրիզադեի սպանությունը «սրում է իրավիճակը տարածաշրջանում» եւ բոլոր կողմերին կոչ է արել զերծ մնալ կտրուկ քայլերից, «որոնք կհանգեցնեն իրավիճակի հետագա սրմանը»: «ԱՄՆ նոր վարչակազմի իշխանության գալուց մի քանի շաբաթ առաջ կարեւոր է պահպանել տարածքը, որը առկա է Իրանի հետ բանակցությունների համար»,- ասել է նա: Գիտնականի սպանությունը դատապարտվել է նաեւ Եվրամիության կառավարման կառույցներում, որոնք 2015-ին նույնպես նպաստել են իրանական միջուկային գործարքի կնքմանը: Բայց Իրանը ակնհայտորեն սպասում է ավելի վճռական արձագանքի` առաջին հերթին Ռուսաստանի եւ Չինաստանի կողմից:

Սակայն Պեկինը եւ Մոսկվան դեռ չեն շտապում ամբողջովին միանալ՝ հանգստյան օրերին դադար տալով: Չինաստանում իրանցի գիտնականի սպանությունը միանշանակ դատապարտվել է պետական լրատվամիջոցներում, բայց պաշտոնական մակարդակով դեռ կոշտ հայտարարություններ չեն եղել: Ռուսաստանի իշխանությունները նույնպես տատանվում են: Արագ արձագանքել են միայն Պետդումայի պատգամավորներն ու սենատորները: Օրինակ, Դաշնության խորհրդի միջազգային հարցերի հանձնաժողովի ղեկավար Կոնստանտին Կոսաչովը իր ֆեյսբուքյան էջում գրել է. «Ով էլ կանգնած լինի այս սպանության հետեւում, դա, անշուշտ, կարելի է որակել որպես ահաբեկչություն, որն ուղղված է տարածաշրջանում իրավիճակի ապակայունացմանը, ինչպես նաեւ Իրանի կոշտ արձագանքի հրահրմանը»: Նա նաեւ ուշադրություն է հրավիրել այն բանի վրա, որ ԱՄՆ-ը Պարսից ծոց է ուղարկում Nimitz ավիակիրը եւ լրացուցիչ ավիախումբ: