Ինչ-որ մեկը շատ է ցանկանում Արեւելյան Հայաստանը նույնպես պոկել Ռուսաստանից եւ փոխանցել այն Թուրքիայի վերահսկողության տակ: Այս մասին նշված է ՀՀ ԳԱԱ փիլիսոփայության, սոցիոլոգիայի եւ իրավունքի ինստիտուտի գիտական ​​ղեկավար, Հայկական սոցիոլոգիական ասոցիացիայի նախագահ Գեւորգ Պողոսյանի զեկույցում, որը ներկայացվեց « Ռուսաստանի ռազմավարական դաշնակցի կերպարը ժամանակակից հայկական հասարակությունում» գիտաժողովին:

«Ժողովուրդների եւ երկրների միջեւ հարաբերությունները զարգանում են երկար տարիներ կամ դարեր շարունակ մեծ թվով հանգամանքների ազդեցության ներքո: Միջպետական ​​եւ միջազգային հարաբերությունները, որպես կանոն, շատ բարդ ճարտարապետական ​​ձեւեր, փոխազդեցության բազմաթիվ շերտեր, ենթահամակարգեր եւ մակարդակներ ունեն: Այստեղ գլխավորը նախ ժողովուրդների եւ պետությունների պատմական կապերն են: Մեծ նշանակություն եւ ազդեցություն ունեն նաեւ մշակութային, տնտեսական, ռազմական, առևտրային, գիտական, զուտ մարդկային եւ սոցիալական կապերը:

Համատեղ շփման եւ կյանքի փորձը, կրոնական եւ մշակութային-պատմական միասնությունը, աշխարհաքաղաքական շահերի սերտացումը եւ ռազմավարական գործընկերությունը այդ հարաբերություններին երկարաժամկետ եւ հուսալի բնույթ են հաղորդում: Տնտեսական, ֆինանսական, ռազմական, պատմամշակութային եւ հոգեւոր ոլորտներում ինտեգրման աստիճանն իսկապես անսասան հիմք է ստեղծում ժողովուրդների երկարաժամկետ եւ կայուն հարաբերությունների համար: Ռուսաստանի եւ Հայաստանի միջև պատմական կապերի ընթացքում միջազգային հարաբերությունների այս բոլոր եւ շատ այլ կարեւորագույն գործոններ առկա էին:

Մի ամբողջ հազարամյակ հայերը խաղաղ ապրում եւ աշխատում էին Ռուսաստանում` օգտվելով Ռուսաստանի կառավարության հովանավորությունից, որը նրանց ապահովում էր տարբեր արտոնություններով: Հին Ռուսիայում հայերի մասին առաջին տեղեկությունները գալիս են 10-11-րդ դարերից, այսինքն, երբ 9-րդ դարի երկրորդ կեսից Ռուսաստանի եւ Բյուզանդական կայսրության միջեւ առևտրային եւ ապա մշակութային կապեր հաստատվեցին:
XIV դարում հայերը բնակություն հաստատեցին Ռուսաստանի հարավ-արեւմտյան քաղաքներում (Վոլին-Լուցկ, Վլադիմիր): XVI-XVII դդ. նրանք արդեն ապրում էին 50 բնակավայրերում: Կիեւյան Ռուսաստանի ժամանակներում` XI-XII դարերում, հայկական մեծ համայնքներ կային Կիեւում, Մոսկվայում, Նովգորոդում, Կազանում, Աստրախանում, Սանկտ Պետերբուրգում, Հյուսիսային Կովկասում եւ այլն: Այսպիսով, հայ արդյունաբերողներ Իսախանովները, Լազարյանները, Տարասովները եւ այլոք արդյունաբերական արտելներ եւ մանուֆակտուրաներ ստեղծեցին Ռուսաստանի տարբեր շրջաններում, որտեղ աստիճանաբար ձեւավորվում էր հայկական առեւտրաարդյունաբերական բուրժուազիան:

1701-ին հայ ականավոր գործիչ Իսրայել Օրիի` Մոսկվա այցից եւ Պետրոս Առաջինի հետ նրա բանակցություններից հետո Ռուսաստանի հայ համայնքների դերն էլ ավելի մեծացավ: Հայերը ոչ միայն տնտեսական, այլ նաեւ իրավական արտոնություններ ստացան: Հենց այդ ժամանակ էլ նախագծեր մշակվեցին Հայաստանի ազատագրման եւ հայկական պետականության վերականգնման համար: Ռուսաստանի գրեթե բոլոր հայաբնակ շրջաններում գործում էին հայկական եկեղեցիներ, որոնց կից հայկական դպրոցներ էին բացվում: 1915 թվականին Թուրքիայում Հայոց ցեղասպանությունից հետո Արեւմտյան Հայաստանից հրաշքով փրկված փախստականներն ապաստան գտան Ռուսական կայսրության քաղաքներում: 1828-ի փետրվարին Ռուսաստանի եւ Իրանի միջեւ երկարատեւ պատերազմից հետո ստորագրվեց Թուրքմենչայի հաշտության պայմանագիրը, որի համաձայն Արեւելյան Հայաստանը վերջապես Պարսկաստանից անցավ Ռուսաստանին: 1917-ի հեղափոխությունը հանգեցրեց անկախ հայկական հանրապետության կազմավորմանը, որը 1921-ին մտավ ԽՍՀՄ-ի կազմ:

Խորհրդային իշխանության տարիներին Հայաստանն ամենամեծ զարգացումն ունեցավ տնտեսության, տրանսպորտի, էներգետիկայի, գիտության եւ մշակույթի տեսանկյունից: Հայաստանի Հանրապետության բնակչությունը քառապատկվել էր` 850 հազարից հասնելով 3.9 միլիոն մարդու: Եվ դա` չնայած Հայրենական մեծ պատերազմի ընթացքում հայերի հսկայական կորուստներին (շուրջ 300 հազար զինվոր), 1988-ի Սպիտակի երկրաշարժին (25 հազար մարդ) եւ 1991-1994 թվականների ղարաբաղյան պատերազմին (մոտ 15 հազար մարդ):

1992-ին համագործակցության փաստացի նոր փուլ սկսվեց Հայաստանի անկախ Հանրապետության եւ Ռուսաստանի Դաշնության միջեւ: Պատմական բարեկամական կապերի հիման վրա նոր դիվանագիտական, ռազմա-ռազմավարական, քաղաքական եւ իրավական, մշակութային, գիտական ​​եւ կրթական հարաբերություններ սկսվեցին: Դրա հաստատումն է Հայաստանի ակտիվ անդամակցությունը ԱՊՀ-ի, այնուհետեւ ՀԱՊԿ-ի եւ Եվրասիական տնտեսական միության կազմում:

Ներկայումս Հայաստանը ոչ միայն անմիջական աշխարհաքաղաքական գործընկերություն ունի Ռուսաստանի հետ, սակայն շարունակում է օգտվել դրա ռազմական անվտանգության երաշխիքից, ընդհուպ մինչեւ 2020 թվականի աշնանն Ադրբեջանի հետ 44-օրյա պատերազմից հետո ռուսական խաղաղապահ զորախմբի տեղակայումը Լեռնային Ղարաբաղի սահմանին: Խաղաղապահ զորախմբի տեղակայման համար Ռուսաստանը 1960 զինծառայող, 90 զրահամեքենա, 380 ավտոմեքենա եւ հատուկ տեխնիկա է տեղափոխել Ղարաբաղ:

Այսօր միայն Ռուսաստանի հետ ռազմաքաղաքական գործընկերության շնորհիվ է Հայաստանին հաջողվում պահպանել իր պետական ​​անկախությունն ու բնակչության անվտանգությունը: Այս պայմաններում Հայաստանի նոր քաղաքական ղեկավարության` աշխարհաքաղաքական կողմնորոշման վեկտորը փոխելու անփույթ փորձերն իսկապես անուղղելի վնաս են հասցնում հանրապետության տարածքային ամբողջականությանը` էլ չասած Ղարաբաղի հայ բնակչության անվտանգության երաշխիքների կորստի մասին:

Իհարկե, մենք պետք է ազնիվ լինենք ինքներս մեզ հետ եւ ընդունենք, որ Հայաստանը իր երկար պատմության ընթացքում մոտ է եղել նաեւ եվրոպական մշակույթին։ Ավելին, նա ակտիվ մասնակցություն է ունեցել եվրոպական քաղաքակրթության զարգացման պատմամշակութային գործընթացներին։ Հին դարերից հայկական մշակույթի, գիտության եւ հոգեւորականության ներկայացուցիչները կրթություն են ստացել եվրոպական լավագույն համալսարաններում եւ հոգեւոր ճեմարաններում, համագործակցել են նրանց հետ հոգեւոր, գիտական ու ստեղծագործական գործունեության տարբեր ոլորտներում՝ գրատպությունից մինչեւ դպրոցական կրթական ծրագրերի մշակում։ Աշխարհագրորեն Արեւմուտքի եւ Արեւելքի մեջտեղում գտնվելով՝ Հայաստանը, առաջինն ընդունելով քրիստոնեությունը որպես պետական կրոն 301 թվականին, դարեր շարունակ ստիպված է եղել պաշտպանվել ագրեսիվ մահմեդական շրջապատի հետ մղվող անվերջ պատերազմներում։ Մշտական դիմակայություն ցուցաբերելով պարսկական եւ թուրքական բազմաթիվ զավթիչներին՝ հայերը մեծ դժվարությամբ  եւ հսկայական կորուստների գնով պահպանել են հավատարմությունն իրենց կրոնին, քրիստոնեական հավատքի արժեքներին։ Ուստի, ժամանակակից հայերի համար պատկանելությունը քրիստոնեական կրոնին եւ քրիստոնեական արժեքներին (որոնք ընկած են եվրոպական մշակույթի հիմքում) նրանց ազգային ինքնության կարեւոր բաղադրիչն էր։ Հայերը միշտ գտնվել են արեւմտյան եւ արեւելյան մշակույթների խաչմերուկում եւ յուրատեսակ կամուրջ են հանդիսացել Եվրոպայի ու Ասիայի ժողովուրդների կուտակած փորձի եւ ավանդույթների փոխանցման եւ փոխանակման համար։ Նրանք միշտ բաց են եղել այլ մշակույթներն ընկալելու, բոլոր ազգերի ու ժողովուրդների հետ փոխգործակցելու եւ համագործակցելու առումներով։ Հենց այս համատեքստում պետք է հասկանալ անկախ Հայաստանի քաղաքական իշխանությունների հռչակած բազմավեկտորության դիվանագիտության ռազմավարությունը։ Պատահական չէ, որ այսօր հայերն ապրում են աշխարհի 102 երկրներում, բոլոր մայրցամաքներում։ Նրանց ընդհանուր թիվն այսօր հասնում է, ըստ տարբեր հաշվարկների, մինչեւ 10 միլիոնի, որոնցից միայն 3 միլիոնն է ապրում ժամանակակից Հայաստանում։ Մոտավորապես այդքան էլ՝ 2,5 մլն, այսօր ապրում է Ռուսաստանի Դաշնությունում, եւ այնտեղ է ձգտում մեր աշխատանքային միգրանտների ամենամեծ հոսքը։ Համեմատության համար. ԱՄՆ-ում ապրում է 1,6 մլն, Եվրոպայում՝ միայն Ֆրանսիայում ապրում է 650 հազար հայ։

ՀՀ ԳԱԱ փիլիսոփայության, սոցիոլոգիայի եւ իրավունքի մեր ինստիտուտի անցկացրած բազմամյա սոցիոլոգիական հետազոտությունները՝ իմ ղեկավարած Հայկական սոցիոլոգիական ասոցիացիայի հետ համատեղ, միանգամայն հստակ ցույց են տվել, որ հայ աշխատանքային միգրանտների հիմնական հոսքը (մոտ 80 տոկոս) մեր հանրապետության անկախության բոլոր 30 տարիներին ուղղվել է դեպի Ռուսաստան։ 2012թ. Ռուսաստանից  դրամական փոխանցումների գումարը կազմել է Հայաստանի ՀՆԱ 15,5 տոկոսը։ Եվ անգամ 2019-2020թթ., ռուսական տնտեսության անկման պայմաններում՝ կորոնավիրուսի համավարակի պատճառով, մեր միգրանտների դրամական փոխանցումները կազմել են հանրապետության ՀՆԱ 7,7 տոկոսը։ Ռուսաստանը Հայաստանի ամենախոշոր տնտեսական գործընկերն է ե՛ւ ներդրումների, ե՛ւ արտադրանքի ներմուծման-արտահանման գծով։ 2015թ. Եվրասիական տնտեսական միությանը Հայաստանի անդամակցությունից հետո առեւտրատնտեսական կապերը մեր երկրների միջեւ էլ ավելի ամրապնդվեցին եւ ընդլայնվեցին։ Եվ դա՝ չնայած այն բանին, որ Հայաստանը ցամաքային սահմաններ չունի Ռուսաստանի հետ եւ չունի ելք դեպի ծով։

Հայ-ռուսական հարաբերություններին բնորոշ է ոչ միայն դինամիկ աճող տնտեսական, էներգետիկ, տրանսպորտային եւ ռազմաստրատեգիական պոտենցիալը, այլեւ դրանք ունեն խոր քաղաքակրթական արմատներ։ Խոսելով մեր երկրների միջեւ հարաբերությունների մասին՝ անհնար է ուշադրությունից դուրս թողնել հարաբերությունները մեր ժողովուրդների միջեւ։ Մենք բազում տասնամյակներ հետեւում ենք այդ հարաբերությունների դինամիկային՝ ամեն տարի Հայաստանում հանրային կարծիքի մշտադիտարկում անցկացնելով։ Վերջին երեք տասնամյակների բոլոր սոցիոլոգիական հետազոտությունների արդյունքներով՝ Հայաստանում հանրային կարծիքի հարցումները վկայել են Ռուսաստանի հանդեպ մեր քաղաքացիների վստահության ամենաբարձր մակարդակի մասին։ Այս տեղեկության մեջ ես հատուկ հենվում եմ տարբեր տարիներին մեր երկրում հեղինակավոր այնպիսի արեւմտյան ընկերությունների եւ միջազգային կազմակերպությունների կողմից անցկացված սոցիոլոգիական հետազոտությունների տվյալների վրա, ինչպիսին են UNDP-ն, IOM-ը, Gallup Organization-ը, IRI-ն, InterMedia-ն (USA), Populius-ը (GB)։

2006թ. համազգային հարցման ժամանակ հարցման ենթարկվածների ճնշող մեծամասնությունը՝ 95 տոկոսը, Ռուսաստանի հետ հարաբերությունները գնահատել է լավ։ Համեմատության համար՝ Իրանի հետ հարաբերությունները լավ է գնահատել 86, Եվրամիության հետ՝ 85, ԱՄՆ-ի հետ՝ 67 եւ Վրաստանի հետ՝ 43 տոկոսը։ Ադրբեջանի եւ Թուրքիայի հետ հարաբերությունները 90-97 տոկոսը գնահատել է վատ։ Նման արդյունքներ են ստացվել նաեւ 2007 եւ 2008թթ. հետազոտություններում։

Տասը տարի անց՝ 2018 եւ 2019թթ., կրկին ճնշող մեծամասնությունը՝ 93 տոկոս, Ռուսաստանի հետ հարաբերությունները գնահատել է լավ։ Իրանի, Չինաստանի եւ Վրաստանի հետ հարաբերությունները լավ է գնահատել 93-94 տոկոսը, Եվրամիության հետ՝ 91, ԱՄՆ-ի հետ՝ 88 տոկոսը։ Ադրբեջանի եւ Թուրքիայի հետ հարաբերությունները վատ է գնահատել հարցվողների 98-99 տոկոսը։ Անցած տարի (2020թ.) պատկերը մոտավորապես նույնն էր։ Փաստորեն, Ռուսաստանի հետ հարաբերությունները տասնյակ տարիներ հայկական հանրային գիտակցությունում կայուն եւ անփոփոխ գնահատվել են շատ բարձր մակարդակով։ Այսպիսի դրական վերաբերմունք է դրսեւորվել հանրապետության տարբեր տարիքային խմբերի ներկայացուցիչների, տղամարդկանց եւ կանանց, քաղաքների ու գյուղերի բնակիչների շրջանում։ ԵՏՄ-ին Հայաստանի անդամակցելուն հավանություն է տվել հարցվողների 65,6 տոկոսը, իսկ հարցին, թե ում հետ է Հայաստանի համար ավելի կարեւոր հարաբերություններ կառուցել՝ ԵՏՄ-ի, թե՞ ԵՄ-ի, 2014թ. հետազոտությունում հարցվողների 51,6 տոկոսը պատասխանել է՝ ԵՏՄ-ի եւ միայն 19 տոկոսը՝ ԵՄ-ի։ Ընդ որում՝ հարցվողների 59 տոկոսը ազգականներ ուներ արտասահմանում, նրանց 70 տոկոսը կանոնավորապես ֆինանսական աջակցություն էր ստանում Ռուսաստանից։

Միակ սոցիալական խումբը, որը փոքր-ինչ տարբերվող պատկերացումներ ուներ Ռուսաստանի մասին, մինչեւ 30 տարեկան երիտասարդությունն է կամ մարդիկ, ովքեր ծնվել են արդեն անկախ Հայաստանում եւ չեն սովորել խորհրդային դպրոցում։ Նրանց հիմնական կողմնորոշումները ստեղծվել են ավելի շուտ ինտերնետի եւ սոցիալական ցանցերի ազդեցության ներքո։ Նրանք  այսպես կոչված «թվային սերնդի» ներկայացուցիչներն են, որոնք մեծացել են տեղեկատվական դարաշրջանում, համաշխարհային սարդոստայնի պլատֆորմի վրա։ Հարկ է ավելացնել, որ «փափուկ ուժի» հետեւորդները հատկապես լավ են աշխատել հենց երիտասարդության ուղեղները լվանալու հարցում։ Ռուսաստանն այս առումով միշտ իրեն բավական պասիվ է պահել։

Այսօր իշխանությունում գտնվող քաղաքական վերնախավը, որն իշխանության եկավ ռեժիմը բռնի փոխելու արդյունքում՝ փողոցային ճնշման ճանապարհով, գունավոր հեղափոխությունների սցենարով, միանգամայն անհամարժեք է արտացոլում հանրային տրամադրություններն ու հայ ժողովրդի աշխարհաքաղաքական կողմնորոշումները։ Արտաքին ուժերի, տարբեր հիմնադրամների (ինչպիսին է Սորոսի «Բաց հասարակությունը») եւ մասնագիտացված ռազմավարական կենտրոնների ազդեցությամբ այն համառորեն փորձում է փոխել Հայաստանի քաղաքական վեկտորը, կտրել նրան ռուսական ազդեցության ծիրից։ Ընդ որում՝ միանգամայն պարզ է, որ մեր տարածաշրջանում Հայաստանի ռուսական կողմնորոշման փոփոխությունը կնշանակի ոչ այլ ինչ, քան նրա փոխանցում Թուրքիայի ուղղակի վերահսկողության ներքո։ Նման մի բան տեղի ունեցավ վերջերս հարեւան Վրաստանի հետ։ Բոլորին լավ հայտնի է, որ Հարավկովկասյան տարածաշրջանում եվրատլանտյան շահերը ներկայացնում է ՆԱՏՕ անդամ, ցեղասպանածին պետություն Թուրքիան։ Անցած տարվա աշնանը  կրած խայտառակ եւ միտումնավոր պարտված պատերազմի համատեքստում, որի ընթացքում հայկական զորքերը փորձեցին հետ մղել թուրք-ադրբեջանական զինված ուժերի ուխտադրուժ ագրեսիան, հայ զինվորներն ու հայ ժողովուրդը մեկ անգամ եւս համոզվեցին, թե ովքեր են մեր իսկական բարեկամները, ովքեր՝ պատմական թշնամիները։ Մեր ժողովուրդը գիտակցեց Ռուսաստանի եւ Եվրասիական միության գործընկերների հետ ինտեգրման կարեւորությունը։ Բայց այսօր ինչ-որ մեկը ցանկանում է Արեւելյան Հայաստանը պոկել Ռուսաստանից եւ հանձնել թուրքական վերահսկողությանը։       

Հունիսին կայանալիք արտահերթ խորհրդարանական ընտրությունները պետք է ցուցադրեն՝ ում հետ եւ ուր կորոշի գնալ հայ ժողովուրդը ապագայում։ Անկասկած, մեզ Ռուսաստանի հետ միավորում է մեր ընդհանուր հարուստ անցյալը։ Բայց կցանկանայի, որպեսզի մեզ միավորի նաեւ հրապուրիչ ընդհանուր ապագան»։