Հայ սոցիոլոգ. Վերջին 10 տարիների ընթացքում Հայաստանում նպատակաուղղված հակառուսական գործունեությունը սկսել է արդյունքներ տալ
ԱՄՆ-ի էքսպանսիան դեպի Անդրկովկասում եւ Հայաստանում, հետեւաբար, նաեւ հայ հասարակության աշխարհաքաղաքական կողմնորոշման համար է, եւ կշարունակի ուժեղանալ: Այս մասին ասվում է սոցիոլոգիական գիտությունների թեկնածու, Եվրասիական փորձագիտական ակումբի անդամ Սամվել Մանուկյանի զեկույցում, որը ներկայացվել է «Ռուսաստանի ռազմավարական դաշնակցի կերպարը ժամանակակից հայկական հասարակությունում» համաժողովում:
«Ռուսաստանի, որպես Հայաստանի ռազմավարական դաշնակցի, կերպարը ձեւավորվել է ավելի քան 200-ամյա պատմության ընթացքում, երբ հայկական էլիտաներին եւ ժողովրդին պարզ դարձավ, որ Կովկասում եւ Հայաստանում առաջանում է ուժեղ քրիստոնեական պետություն՝ Ռուսական կայսրությունը, որը իսլամական կայսրությունների կազմում գտնվող հայ ժողովրդին կազատագրի եւ կպաշտպանի ճնշումներից եւ նվաստացումներից, իսկ եվրոպական տերություններին ապավինելը հույսը վաղաժամ է:
19-րդ դարի հենց սկզբից ժողովրդի նկրտումները սկսեցին իրականություն դառնալ։ 1805թ․ մայիսին, ըստ Քյուրեքչայի պայմանագրի, Ղարաբաղի խանությունը մտավ Ռուսաստանի կայսրության մեջ, 1805թ․ հոկտեմբերին, Գյուլիստանի պայմանագրի համաձայն, ամբողջ Արեւելյան Անդրկովկասը, ներառյալ Զանգեզուրը, եւ, վերջապես, 1828թ․ փետրվարին, համաձայն Թուրքմենչայի պայմանագրի, Արեւելյան Հայաստանը: Հայ ժողովրդի համար վերջին իրադարձության էությունն ու վերաբերմունքը գեղարվեստական ձեւով արտահայտեց ժամանակակից գրական հայոց լեզվի հիմնադիր Խաչատուր Աբովյանը «Վերք Հայաստանի» վեպում. «Օրհնվի էն սհաթը, որ ռսի օրհնած ոտը Հայոց լիս աշխարհը մտավ ու ղզլբաշի անիծած, չար շունչը մեր երկրիցը հալածեց»:
Այն, որ Խաչատուր Աբովյանի խոսքերը պարզապես գրողի խանդավառ վերաբերմունք չեն, հաստատվում է պատմական վիճակագրական տվյալներով: 1827թ. Արեւելյան Հայաստանի տարածքում ապրում էր ընդամենը շուրջ 97 000 հայ: Նման փոքր թիվը բացատրվում է նրանով, որ 1514-1827թթ․ ընթացքում երեք հարյուրից գրեթե հարյուր տարին եղել են թուրք-պարսկական տասը պատերազմների տարիներ (1514-1555, 1578-1590, 1603-1612, 1616-1618, 1623-1639, 1723- 1727, 1730-1736, 1743-1746, 1775-1776, 1821-1823), որոնք իրականացվել են Օսմանյան կայսրության եւ Իրանի սահմանակից Արեւելյան Հայաստանի տարածքում: Բնակչությունը կամ ստիպված արտագաղթում էր վտանգավոր ու պատերազմից ավերված տարածքներից, կամ էլ բռնի տեղահանվում էր: Օրինակ, միայն 1604թ․ Շահ Աբբաս I-ը Պարսկաստանի խոչքում վերաբնակեցրեց ավելի քան 300 000 հայերի: Նրանց փոխարինեցին թյուրքական ու քրդական քոչվոր ու կիսաքոչվոր ցեղերը:
1828-ին Արեւելյան Հայաստանում խաղաղություն հաստատվեց: 1828-1831թթ․ ընթացքում Պարսկաստանից Արեւելյան Հայաստան է գաղթել 45000 հայ: Այս ներհոսքն ակտիվացավ 1828-1829թթ․ ռուս-թուրքական պատերազմից հետո: Ադրիանապոլիսի պայմանագրի համաձայն, Օսմանյան կայսրության հայերին թույլատրվեց արտագաղթել Ռուսական կայսրություն`Արեւելյան Հայաստան: Հայ բնակչության ներհոսքը 110 000 էր կազմում: Վերաբնակեցման ողջ ժամանակահատվածում Ռուսական կայսրությունը նպաստեց Պարսկաստանում եւ Օսմանյան կայսրությունում հայերի կողմից իրենց ունեցվածքի վաճառքի խոչընդոտների վերացմանը, բոլոր ներգաղթյալներին անվճար տրամադրեց հող, սնունդ, ֆինանսական աջակցություն եւ կացարանի շինանյութեր:
Կայսրության այս վերաբերմունքը ոչ միայն արդարացրեց հայերի սպասելիքները, այլեւ ամրապնդեց նրանց ընկալումը, որ Ռուսաստանը եւ ռուսները իրենց միակ հովանավորն են: Աստիճանաբար, ազգագրության տերմիններում, հայ ժողովրդի աշխարհի էթնիկ պատկերում այս պատկերացումը վերածվեց հովանավորի էթնիկ հաստատունի բովանդակության: Հետագայում հայկական պետականության վերականգնումից հետո այս էթնիկ հաստատունի հիման վրա, ձեւավորվեց արեւելահայերի եւ Արեւելյան Հայաստանի քաղաքական գործիչների մշտական քաղաքական գիտակցությունը, որ հենց Ռուսաստանն է Հայաստանի ռազմավարական դաշնակիցը:
Կարեւոր է նշել, որ պատմության հետագա ընթացքը պարբերաբար ամրապնդում էր այս պատկերացումը: Այսպես 1877-1878թթ․ ռուս-թուրքական պատերազմից հետո եւս շուրջ 200 000 մարդ արտագաղթեց Արեւելյան Հայաստան, զգալի թվով հայեր 1894-1896թթ․ «Համիդյան ջարդերից» հետո (Սուլթան Աբդուլ Համիդ Երկրորդ) փախան Ռուսական կայսրություն: Արդյունքում, 1913-ին ներկայիս Հայաստանի տարածքում ապրում էր 1 000 000 հայ` ավելի քան 10 անգամ ավելի, քան 1827-ին:
Պատմական իրադարձություններում Ռուսաստանի որոշիչ նշանակությունը Հայաստանի եւ հայերի համար ոչ միայն «դրական», այլեւ «բացասական ամրապնդում» ստացավ: Երբ պատմական հանգամանքները, ինչպես օրինակ 1917-1919թթ.․ կամ սխալ ռազմավարական որոշումները, ինչպես 1920թ. կամ 1989-1992թթ., դուրս բերեցին Հայաստանը Մեծ Ռուսաստանի տարածքից, դա հանգեցրեց աղետի՝ հաստատելով եւ ամրապնդելով Ռուսաստանի, որպես հովանավորի, իսկ քաղաքական գիտակցության մեջ՝ որպես բնական ռազմավարական դաշնակցի դերը։ Ակնկալվում է, որ 2020-ի սեպտեմբեր-նոյեմբերյան պատերազմը նման ազդեցություն է ունեցել։
Մյուս կողմից, անհրաժեշտ է ուրվագծել մի չափազանց կարեւոր թեմա` ժամանակակից հայ հասարակության եւ քաղաքական էլիտաների մեջ եվրոպամետ կամ արեւմտամետ կողմնորոշման ծագումը, զարգացումը եւ գործոնները: Եվրոպամետ կողմնորոշումները ձեւավորվել եւ գոյություն են ունեցել հիմնականում արեւմտահայ ծագմամբ քաղաքական եւ հասարակական գործիչների շրջանում: Նրանց կյանքն ու գործունեությունը կենտրոնացած էին Պոլսում: Նրանք եւ աշխարհագրորեն, եւ գաղափարապես մոտ էին Եվրոպային եւ եվրոպական մտածողությանը: Ուստի զարմանալի չէ, որ նրանք հայկական հարցի լուծումը նրանք կապում էին Եվրոպական տերությունների եւ ԱՄՆ-ի հետ:
Այս շրջանակների բնորոշ առանձնահատկությունը հայ ժողովրդի լայն զանգվածներից, այդ թվում նաեւ Արեւմտյան Հայաստանի հայերից մեկուսացումն էր, չնայած հայ ժողովրդի այս հատվածի հայացքների մեջ ազատագրման հույսերը կապված էին Ռուսաստանի հետ: Դա բնական էր, քանի որ Արեւմտյան Հայաստանը սահմանակից էր Ռուսական կայսրությանը, իսկ հեռավորությունը Եվրոպայից կազմում էր հազարավոր կիլոմետրեր: Այս վերաբերմունքն ամրապնդվում էր հենց իրադարձությունների ընթացքով: Օսմանյան լծի դեմ կռվող արեւմտահայության զանգվածների ծոցից եկած ֆիդայինները, անհրաժեշտության դեպքում, ապաստանում էին, վերականգնվում էին ու աջակցություն էին ստանում Ռուսական կայսրության տարածքում:
