Ամռանը տեղի ունեցավ Գրողների միության երկար սպասված համագումարն ու ընտրությունը։ Երկու թեւի բաժանված գրողների միջեւ ծավալված թեժ պայքարը ավարտվեց Լեւոն Անանյանի հաղթանակով։ Թե ինչպես այդ օրը իրեն դրսեւորեց ԳՄ նախագահը եւ ինչպիսի սկանդալային ընտրություններ տեղի ունեցան, հայտնի է ողջ հանրությանը։ Սպասված հեղափոխությունը տեղի չունեցավ։ Մի խոսքով, գրողական թեւերի հարաբերությունների, ընդհանրապես հասարակական կյանքին այսօրվա գրողների դերի ու նշանակության ու այլ հարցերի շուրջ զրուցեցինք գրող, հրապարակախոս Ռազմիկ Դավոյանի հետ։
Պարոն Դավոյան, Ձեր ու մի շարք գրողների համառ պայքարի արդյունքում վերջապես տեղի ունեցավ գրողների միության համագումարը։ Այնպիսի տպավորություն էր, որ հեղափոխություն տեղի կունենա ԳՄ-ում ընտրություններից հետո, սակայն ոչինչ չփոխվեց։ Շարունակելո՞ւ եք նորից նույն ոգով պայքարել՝ փոխելու ԳՄ-ում ստեղծված իրավիճակը։
Բացարձակ։ Ես հաշիվները փակել եմ։ Նրանք չուզեցին, իրենց ձեռք է տալիս էդ վիճակը։ Էնտեղ անարաժան գրքեր ստանում են մրցանակներ։ Այդ մրցանակներ տալու մեջ ես իմ մեղքը ունեմ, որովհետեւ վերականգնեցի դրվածքը, որպեսզի արժանավորներին տանք, բայց հետո նահանջեցի։ Չկա չափանիշ, մեկին մրցանակ կտան՝ ինքնասիրությունը կշոյվի, մեկին, որ ոչնչություն է՝ հանճար կհռչակեն։ Ես հիմա զբաղված եմ մշակութային գործունեությամբ, մշակութային եմ ասում, որովհետեւ միայն պոեզիան ու արձակը չէ, հիմա հոդվածաշար եմ տպագրում, անդրադառնում եմ գլոբալ խնդիրների։ Ինձ համար Գրողների միության հարցը փակված է։
Գրողների միությունն այսօր հայ ժողովրդի հայ հասարակության համար գոյություն ունի՞, այսինքն՝ հայ հասարակությունը հայացքը դեպի գրողների միություն հառո՞ւմ է: Իսկ ի՞նչն է իրականում ԳՄ-ի նկատմամբ հասարակության անտարբերության պատճառը։
Գրողների միությունը գոյություն չունի ոչ հասարակության համար, ոչ գրականության համար, այլ գոյություն ունի Գրողների միությանն անդամագրված գրողների համար,այսինքն՝ ինքն իր համար։ Գուցե եւ նրանք ինչ որ մանր-մունր հարցեր իրենց համար լուծում են։
Պարոն Դավոյան, այսինքն՝ ինչպիսի՞ն պետք է լինի Գրողների միությունը, որ հասարակությունը, ինչպես Դուք եք ասում, հայացքը հառի դեպի այդ կողմ։
Այնպիսին, ինչպիսին Խորհրդային Միության ժամանակ էր։ Այն պետք է մտքի, հոգու առաջատարի դերը ստանձներ, ինչպես ստանձնել էր այն ժամանակ՝ հակառակ գաղափարական ահռելի ճնշումին։ Հակառակ այդ ամբողջ ճնշումներին՝ Գրողների միության ձայնը բաղձալի եւ սպասելի էր մեր գրեթե ողջ հասարակությանը։ Ինչ որ տեղի ունեցավ մեր ազգային խնդիրների հետ կապված, այդ ամբողջը նախապատրաստվել էր առաջին հերթին գրողների միջոցով։ Ղարաբաղի խնդիրը՝ ղարաբաղցի Բագրատունի Բաբյանով, հայկական հարցի խնդիրը՝ Շիրազով։ Գիտեք նույնիսկ այնպես էր ստացվել, որ Շիրազի հայրենասիրությունը, երբ ժողովուրդը ականջալուր էր նրա ամեն մի խոսքին, մյուսների համար նախանձի աղբյուր դարձավ, եւ բոլորը սկսեցին անդրադառնալ Մասիսին, Վանին։ Բուն բանաստեղծությունը, բուն գրականությունը այնուամենայնիվ կարողանում էին ինչ-որ ճեղքեր գտնել ու դուրս գալ եւ արժեքներ ստեղծեցին, որոնք անգերազանցելի են։
Պարոն Դավոյան այս օրերին, երբ ակտիվ քննարկվում են հայ-թուրքական հարաբերությունները, իսկ գրողների տեսակետն ու դիրքորոշումը այդ կարեւոր հարցի վերաբերյալ անհայտ է հանրությանը։Այս մասին ի՞նչ կասեք։
Գիտեք, գրողները՝ այնտեղ նստածները, չեն ուզում, որ իրենք դերակատարում ունենան, իրենք գոհանում են իրենց վիճակով, դա, անշուշտ, տխուր վիճակ է, բայց էդպես է, ուրիշ արձանագրելու փաստ չունենք։ Գրողներից, ովքեր որոշ չափով ձայն ունեն, իրենց խոսքն ասում են, բայց դա միասնական հնչեղություն չի կարող ունենալ։ Գրողների միությունը՝ որպես ժողովրդի ցանկությունների, իղձերի առաջնորդ, նրա համար գոյություն չունի, ժողովուրդը նրանց դիմի՝ ի՞նչ անի։
Իսկ եթե Ձեր ներկայացրած ուժեղ Գրողների միությունը լիներ, ինչպես Խորհրդային Միության ժամանակ ասօր ինչ ազդեցություն կունենար հայ-թուրքական արձանագրությունների ընթացքի վրա։
Եթե ազդեցություն ունենար, այսօրվա վիճակով, ազդեցություն պիտի ունենար ոչ թե որոշումները իրագործելու կամ փոխելու իմաստով, այլ ազդեցություն պիտի ունենար ժողովրդային վերաբերմունք ձեւավորելու իմաստով եւ պիտի կարողանար բացատրել, թե ինչու է այդպիսին։ Պետք է այդ ամենը լիներ Գրողների միության ներսում ծավալված քննարկումների միջոցով, երբ պիտի հավաքվեր գրողական իրական միտքը, որ ընդունակ էր վերլուծություն անելու։ Այսպիսով կառաջանար մի մարմին, որ ժողովրդին ծանրակշիռ խոսք ասելու հնարավորություն կունենար։
Դուք ի՞նչ եք մտածում հայ-թուրքական արձաագրությունների ստորագրաման մասին։
2007 թվականի նոյեմբերին, ես առաջինն էի, որ բաց նամակ ուղարկեցի Էրդողանին, չի կարելի հավերժական բարդույթներով ապրել, չի կարելի կրել հավիտենական բարդույթը, թե թուրքերը մեզ կխաբեն։ Ես այդ վախը ընդունում եմ իբրեւ իրական վիճակ, բայց միաժամանակ, գտնում եմ, որ մինչեւ վերջ այդ բարդույթով ապրելն անհնար է։ Թուրքը պիտի ուզի խաբել, գերմանացին եւ այլն, դու փորձիր չխաբվել։
Պարոն Դավոյան, բայց միայն այդ վախը չէ այսօրվա որոշ քաղաքական ուժերի ու հանրության մի մասի ընդվզումների պատճառը։ Նրանք մտահոգություն են հայտնում արձանագրություններում առկա այն կետերի մասին, որոնցով, ըստ իրենց, վտանգված է Ղարաբաղի հարցը եւ ցեղասպանության ճանաչումը։
Ես արդեն ասել եմ, որ Դաշնակցության ընդվզզումը ընդունում եմ վերին աստիճանի դրական։ Դա դաշտ է բաց անում բանակցողի համար` ասելով, որ ժողովրդի մեջ մտահոգություներ կան արձանագրություննրեի որոշ կետերի վերաբերյալ եւ այդ մտավախությունները փարատելու համար, մենք պարտավոր ենք այդ բանակցություները տանելու այն հունով, որ երեւա, թե էնտեղ ենթատեքստեր չկան։ ինչ վերաբերվում է միջազգային կազմակերպությունների հետ ունեցած մեր հարաբերություններին, այդ արձանագրությունների մեջ ձեւակերպումների մի քանի կտոր կա, որտեղ ուզում են ճանաչել սահմանները։ Այստեղ իմ գլխավոր մտահոգությունը հետեւյալն է, որ անշուշտ, սահմանները ճանաչելուց հետո էլ վերանայելու հարց կարելի՞ է դնել։
Բայց մի գլխավոր հանգամանք, որ իմ մտահոգությունն է, ես այն բարձրացրել եմ դեռեւս 1991 թվականին։ 91 թվականի մարտի 17-ին Թուրգութ Օզալը եկել էր եւ հանդիպեց Գորբաչովի հետ։ Կարող էինք ենթադրություններ անել, որ էդտեղ մի բան կա, որ Խորհրդային Միությունը քանդվում է եւ պետք էր ինչ որ հարցեր լուծել Թուրքիայի հետ։ Եւ ենթադրություններ անելը մնաց մի կողմ, երբ որ իր այցելության հաջորդ գիշերը մի շատ լավ քաղաքական մեկնաբան, որը այդ օրվա կեսգիշերային մեկնաբանությունն էր անում, հայտարարեց, որ «Наконец ратифицировали договор 21-го года»: Նա նկատի ուներ 21 թվականի Կարսի պայմանագիրը, որ վավերացվել է Գորբաչովի հետ հանդիպման ժամանակ։ Ինձ մտահոգում է մի հարց, թե տվյալ ժամանակ մեր իշխանության ներկայացուցիչները տեղյա՞կ էին այդ վավերացումից կամ համաձայնություն տվե՞լ են, թե՞՝ ոչ։ Առայսօր ես այդ հարցի պատասխանը չեմ ստացել, թեեւ 91 թվականին հոդված եմ գրել հայ-թուրքական հարաբերությունների մասին, եւ այդ օրը համարել եմ՝ եթե մերոնք մասնակից են, ժողովրդի համար սեւ օր է։ Դարձյալ հիմա ոչ մեկը չի ասում մասնակցե՞լ են, թե՞ ոչ։ Եթե մասնակցել են, ուրեմն չարաղետ մի բան է, մենք իրավունք չունենք հաստատելու Կարսի պայմանագիրը, որովհետեւ, ըստ էության, Սեւրի պայմանագիրը իր ուժը չի կորցրել։ Մի խոսքով՝ այսօր էլ սահմանների հարցն է ինձ մտահոգում, ինչպես Դաշնակցությանը։
Պարոն Դավոյան, Սերժ Սարգսյանի սփյուռքյան շրջագայություններին եւ սփյուռքահայության ընդվզումներին ինչպե՞ս եք վերաբերվում։
Այո, սրվեց մի քիչ։ Ես կարծում եմ, որ Սփյուռքը նախապատրաստված չէր Նախագահի հետ այդ ձեւով հանդիպել եւ կարծում եմ, որ Նախագահին այդ ճամփորդության ընթացքում Սփյուռքին վստահություն ներշնչող մի խումբ էր պետք։ Որ նախագահը անզիջում է թուրքերի հետ բանակցությունների մեջ եւ կանգնած են շուրջը մարդիկ, որոնք երաշխիք են, այդ դեպքում կարծում եմ, որ ավելի մեղմ կլիներ արձագանքը։ Հասկանում եմ ընդվզումները, հասկանում եմ, որ մի մասը արհեստական էր բորբոքված։
Այսինքն` ըստ Ձեզ, նրանց հրահանգվա՞ծ էր ընդվզել, չէի՞ն գիտակցում խնդրի կարեւորությունը։
Խնդրի կարեւորությունը գիտակցում են, բայց Հայաստանի հետ մոտ հարաբերությունների մեջ չլինելով` ներշնչված անվստահություն ունենալով Հայաստանի իշխանության հանդեպ, նրանց բավական է ասես, որ սխալ է անում Նախագահը, եւ նրանց ընդվզումը կուժեղանա։
Սահմանի բացումը հանրության տարբեր շերտերի մոտ տարբեր մտահոգությունների առիթ է տալիս, իսկ Ձեզ բաց սահմանները, հայ-թուրքական բաց հարաբերություները ինչ-որ հարցով անհանգստացնո՞ւմ են։
Այո ունեմ մտավախություն, որ կգան ու կկաշառվեն, բայց չպետք է կաշառվեն, մենք ինչի համար ենք, որ այս ճակատագրական պահին Թուրքիային պիտի կաշառվենք, որպեսզի Հայաստա՞նը վաճառենք։ Եթե այսօր էլ անկախության վիճակում այդ հարցը չկարողանանք լուծել, ի՞նչ պիտի անենք, գնանք խնդրենք ամերիկացիների՞ն, ռուսների՞ն, որ գան էստեղ եւ կաշառվողների ականջները կտրեն ու ասեն՝ հայրենիքը մի ծախի։ Դրանից վախենալով՝ ոչ մի հարաբերություն չստեղծե՞նք։
Իսկ բաց սահմանները Հայաստանի ու Թուրքիայի մտավորականների համար նոր հարաբերություններ կստեղծե՞ն։
Կարծում եմ՝ մտավորականության հետ կարելի է հարաբերվել, ինչու չէ։ Մենք ազերիների մտավորականության հետ էլ էինք շփվում։ Հակառակ նրանց բոլոր տեսակի կեղծ եղբայրության՝ նրանք ուշադիր էին, նրանց իշխանությունները նույնպես ուշադիր էին գրական մշակութային արժեքների նկատմամբ։
Գայանե Գրիգորյան
