Արցախը հանձնելով՝ Փաշինյանը դավաճանե՞լ է ազգային գաղափարին, թե՞ այն հնացել է։ Ի՞նչ է լինելու ղարաբաղցի հայերի հետ։ Ինչո՞ւ, չնայած Հայաստանի դժգոհություններին Ռուսաստանի ոչ լիովին արդյունավետ խաղաղապահ առաքելության պատճառով, այն դեռ մեզ հետ շփումների կարիք ունի։ Այս թեմայի շուրջ Фонтанка-ն զրուցել է քաղաքագետ, ազգայնականության և ազգաշինության հիմնախնդիրների մասնագետ, Международная аналитика ամսագրի գլխավոր խմբագիր Սերգեյ Մարկեդոնովի հետ։

Ինչո՞ւ հենց 2023-ի մայիսին Փաշինյանը համաձայնեց հանձնել Ղարաբաղը, ի՞նչը դրդեց նրան դավաճանել այդքան կարևոր, ազգային թվացող գաղափարը։

Ցանկացած քաղաքական գործիչ գործում է ռեսուրսների որոշակի փաթեթով։ Տեսեք, ասում են՝ Փաշինյանը դավաճան է։ «Դավաճանության» դիսկուրսն ընդհանրապես շատ մոդայիկ է հետխորհրդային քաղաքականության մեջ։ Բայց փորձենք օբյեկտիվիստական, փորձագիտական, այլ ոչ թե պատեհապաշտական ​​դիրքորոշում ընդունել։ Փաշինյանն աշխարհում հզոր աջակցություն ունի՞ հայկական հաղթանակի համար։ Ոչ։ Կա՞ արդյոք հայ հասարակության մոբիլիզացիա, որը պատրաստ է գնալ և գրանցվել որպես կամավոր, ինչպես իննսունականներին էր, երբ ստեղծվեց Երկրապահ կամավորական միությունը։ Այսօր կա՞ նոր Վազգեն Սարգսյան (Ղարաբաղյան առաջին պատերազմի ժամանակ Հայաստանի պաշտպանության նախկին նախարարը, հետո՝ վարչապետ - Խմբ.)։ Ինչո՞ւ նա չկա: Այն պատճառով, որ մարդիկ հոգնում են կոնֆլիկտներից։ Այդպես լինում է։ Եվ տեղի է ունենում հասարակության զորացրում, ինչից գլուխ չեն հանում ո՛չ Փաշինյանը, ո՛չ Քոչարյանը։

Եկե՛ք մի րոպե պատկերացնենք։ Նիկոլ Փաշինյանը հայ ժողովրդի կողմից մեղադրվում է դավաճանության մեջ, հասարակությունը մերժում և տապալում է նրան։ Կա՞ արդյոք այլընտրանք: Եվ արդյո՞ք ավելի շատ զենքեր կհայտնվեն: ԱՄՆ Կոնգրեսը Ռուսաստանի կառավարության հետ միասին արդյոք կճանաչի՞ Լեռնային Ղարաբաղը։ Կկարողանա՞ նոր իշխանությունը հետ բերել կորցրածը։ Հռետորական հարցեր, իսկապես։

Բայց, այնուամենայնիվ, հիմա այս որոշումը կայացնելով՝ Փաշինյանը պահպանե՞լ ու ավելացրել է իր ընտրական կշիռը, թե՞ միավորներ կորցրել։

Փաշինյանը Ղարաբաղի ճանաչման մասին հայտարարեց 2023 թվականի գարնանը՝ իր կարծիքը հայտնելով այնտեղ ապրող հայերի անվտանգության մասին հոգալու անհրաժեշտության մասին։ Այնուամենայնիվ, ղարաբաղյան երրորդ կարճատև պատերազմը մարտահրավեր նետեց այս ռացիոնալ թվացող տեսությանը:

Եվ մենք բազմաթիվ խնդիրներ ենք տեսնում։ Ի վերջո, կա տարածք, բայց այն չի կարող գոյություն ունենալ առանց բնակչության, իհարկե, սա շատ դժվար պահ է։ Հայ հասարակությունն ապրելու է ղարաբաղյան տրավմա, իսկ Ալեքսանդրապոլի 1920 թվականի տրավման դեռ կա։ Ղարաբաղի կորստից ստացած տրավման շատ մեծ է լինելու, իսկ Ղարաբաղից հեռացած մարդիկ՝ այրվող նյութ։ Այս ամենն ակնհայտ է, ինչպես ակնհայտ է, որ Ղարաբաղի կորուստն ինքնաբերաբար չի նշանակում Ռուսաստանի և Հայաստանի հարաբերությունների խզում։

Ինչ վերաբերում է Փաշինյանին, ակնհայտ է, որ որպես քաղաքական գործիչ նա ոչ միշտ և ոչ միշտ խելամիտ է գործում։ Գալով իշխանության՝ նա հայրենասիրական լեգիտիմության բացակայությունը փորձեց փոխհատուցել պոպուլիստական ​​հայտարարություններով. «Արցախը Հայաստան է, և վերջ»: Հիմա սրա մասին հազար անգամ կհիշեցնեն, բայց խոսքը ճնճղուկ չէ, ասվել է։ Կարելի է հիշել նաև հրապարակներում նրա տարբեր պոպուլիստական ​​հայտարարություններն այն մասին, որ Ղարաբաղի (Արցախի, ինչպես հայերն են ասում) հարցը չի կարող լուծվել կուլիսներում։ Նա մեկ անգամ չէ, որ կրկնել է, որ թղթեր ստորագրելուց առաջ դուրս է գալու հրապարակ ու դիմելու ժողովրդին։ Բնականաբար, հրապարակում չհամաձայնեցվեցին բոլոր այն թղթերը, որոնք Փաշինյանը ստորագրել էր Ղարաբաղի հարցով։ Եվ նրա խոստումներից շատերը չեն իրականացել։ Կամ իրականացրել է ճիշտ հակառակը:

Երբ Փաշինյանը 2021 թվականին առաջադրվեց ընտրություններին, նա խոսում էր Ղարաբաղի հողերի ապաօկուպացիայի մասին, շատերը կարծում էին, որ դա հնարավոր է։ Այնուամենայնիվ, մարդիկ Փաշինյանի օգտին քվեարկեցին նույնիսկ պարտությունից հետո։ Իսկ նրա օգտին քվեարկել են անգամ երկրի հարավում, որտեղ ադրբեջանական կողմում որոշակի էսկալացիա է եղել։

Մենք չենք տեսնում, որ կա կրիտիկական զանգված, որը հիասթափված է Փաշինյանից։ Վերջերս վիճեցի մի հայ փորձագետի հետ. նա ասաց, որ ես պնդում եմ, որ Փաշինյանի դեմ զանգվածային բողոքի ակցիաներ չկան, բայց անցած տարի հավաքվել էր 40 հազար դժգոհ մարդ, որին ես պատասխանեցի, որ հիշում եմ միլիոնավոր հանրահավաքներ Երեւանում։ Ես կարծում եմ, որ հայ ժողովուրդը մոբիլիզացիոն վիճակում չէ, այլապես Փաշինյանը ստիպված կլիներ ինչ-որ կերպ արձագանքել, բայց հիմա նա այնքան էլ չի վախենում իր իշխանության համար։ Բախումներ լինում են, բայց հարցն այն է, թե դրանք որքանով են զանգավածային ու կրիտիկական։ Այն, որ Երևանում բողոքի ակցիաները ոչ ոքի չեն զարմացնի, ակնհայտ է։ Երևանում յուրաքանչյուր ընտրարշավ կամ աղմկահարույց հասարակական գործ ուղեկցվում է բողոքի ակցիաներով, որոնք տևում են երկար ամիսներ։

Անդրադառնանք ղարաբաղցի հայերի ճակատագրին. արժե մտածել, որ հայտնվելով Հայաստանում նրանք կլինեն ռեակցիոն զանգված՝ հավատալով, որ Փաշինյանը դավաճանել է իրենց, և նրանք անցած տարվա ընթացքում առնվազն 9 ամիս անցկացրել են շրջափակման մեջ։ Եթե ​​նրանք մնան նոր Ադրբեջանի տարածքում, ապա կլինեն տասնյակ հազարավոր մարդիկ, ովքեր կատաղի ատում են Ադրբեջանը։ Իսկ եթե հանկարծ բոլորը լքեն Ղարաբաղը, ապա ի՞նչ են անելու ադրբեջանցիները դատարկ հողի հետ, քանի որ մենք արդեն քննարկել ենք, որ տարածքը նաև մարդիկ են։

Ադրբեջանն ունի որոշակի միջոցներ. կարծում եմ, որ տարածքի զարգացման հետ կապված խնդիրներ չեն լինի։ Տեսեք, թե ինչ արագ տեմպերով նրանք կառուցեցին օդանավակայաններ այն տարածքներում, որոնք 26 տարի վերահսկվում էին հայկական ուժերի կողմից: Ավելին, դա արվեց ցուցադրաբար. կարելի է հիշել Ֆիզուլիի օդանավակայանի հրապարակային բացումը «պատվավոր հյուրին»՝ Թուրքիայի նախագահ Էրդողանին ցուցադրական հրավերով։ Կարծում եմ՝ կօգնի Թուրքիան և մյուս դաշնակիցները՝ նույն Պակիստանը։

Հայերի հետ մի քանի նյուանսներ կան. ոչ բոլոր ղարաբաղցիները, ովքեր ազգությամբ հայ են, կցանկանան մնալ Երևանում, ոմանք կգնան Ստավրոպոլի երկրամաս, Կրասնոդարի երկրամաս և Մոսկվայի մարզ, որտեղ արդեն շատ մարդիկ կան այս շրջանից։ Եվ նրանք այլեւս չեն լինի խաղի մեջ։

Հասկանալի է, որ բնակչությունը, ամեն դեպքում, քննադատաբար չի գերազանցի այն տրամադրությունները, որոնք առկա են հենց Հայաստանում, որտեղ կենցաղային մեծ դժգոհություն կար ղարաբաղցի հայերի նկատմամբ։ Ի վերջո, 2023 թվականին չէր արդյոք, որ առասպելներ առաջացան, թե հայկական բոլոր թոշակները գնացել են այնտեղ, որ Ղարաբաղում ճանապարհներ են կառուցվում, բայց ոչ Երևանում կամ Գյումրիում։

Հայ հասարակության ներսում տարբեր տրամադրություններ կան։ Ոչ բոլոր մեկնողները կընտրեն Հայաստանը, նույնիսկ Հայաստան վերադարձողների կրիտիկական զանգվածն այնպիսին չի լինի, որ տեկտոնական տեղաշարժեր առաջացնի։

Իսկ ինչո՞ւ ենք կարծում, որ ղարաբաղցի հայերը մեկ զանգված են, ջոկատ։ Ոմանք հոգնել են ամեն ինչից, ոմանք՝ տարեց են՝ հանրահավաքների ժամանակ չունեն, թեև, իհարկե, կան այնպիսիք, ովքեր իսկապես կգնան բողոքի ցույցերի և հուզական պոռթկումով պատրաստ կլինեն պայքարել իրենց Արցախի համար։ Բայց մարդիկ շատ տարբեր են:

Հնարավոր է, որ ոմանք մնան ադրբեջանականացված Ղարաբաղի տարածքում միայն այն պատճառով, որ գնալու տեղ չկա։ Հնարավոր է, որ դրանք որպես ցուցափեղկ ծառայեն։ Ադրբեջանը միջազգային հանրության ներկայացուցիչներին կտանի այնտեղ և ցույց կտա, որ հայեր ունեն։ Ինչպես Ադրբեջանը բազմիցս հայտարարել է տարբեր հարթակներում, թե միայն Բաքվում 35-50 հազար հայ կա։ Մինչ իմ մուտքը Բաքու արգելափակվեց, ես խնդրեցի իմ գործընկերներին ցույց տալ այս հայերին, հարցազրույց վերցնել նրանցից: Բայց այս հարցը չգիտես ինչու մնաց առանց պատշաճ արձագանքի։

Իսկ ի՞նչ կլինի չճանաչված Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության քաղաքական գործիչների, օրինակ՝ նախկին նախարար Ռուբեն Վարդանյանի ճակատագրի հետ։ Կինտեգրվի՞ նա Հայաստանի քաղաքական համակարգին, Փաշինյանն ունի՞ ծրագիր, թե ինչպես նրան դարձնել ազգային հերոս, Ադրբեջանը համագործակցություն կառաջարկի՞, թե՞ ընդհակառակը, «որս» կբացի։

Ամեն ինչ չէ, որ կախված է հենց Վարդանյանից։ Եվ դուք ինքներդ եք այդ խնդիրներն առաջ քաշել: Միևնույն ժամանակ, շատ բան կախված է նաև հենց Վարդանյանից, հայաստանյան քաղաքականությունում խաղալու նրա վճռականությունից և պատրաստակամությունից։ Երևանի ավագանու վերջին ընտրությունների արդյունքներն այնքան էլ հաջող չեն եղել այն կուսակցության համար, որի հետ կապված է նա՝ «Ապրելու երկիր», այն չի ստացել բավարար տոկոսներ քաղաքային խորհրդարանում խմբակցություն ունենալու համար։ Բայց խմբակցությունն ինքը Ռուբեն Վարդանյանը չէ։

Հայաստանում ընտրությունները, եթե ֆորս-մաժոր չլինի, տեղի կունենան 2026թ.-ին։ Ռուբեն Վարդանյանը գաղափարներ ունի, թե ինչպես վերափոխել Հայաստանը։ Նա խորհրդարանական ռեժիմը համարում է ոչ լիովին ադեկվատ՝ ստեղծված իրավիճակի և հայոց ազգային նախագծի համար։ Շանսեր, իհարկե, կան, սակայն, հաշվի առնելով Ղարաբաղի շուրջ իրականության լուրջ վերաիմաստավորումը, ամեն ինչ միանշանակ չէ։

Կարծում եմ, որ ոչ մի քաղաքական գործիչ ոչինչ չի անի, որպեսզի դաշտը զիջի ինչ-որ մեկին: Եվ, իհարկե, Փաշինյանին բոլորովին չի ուրախացնի մրցակցի, այն էլ՝ Վարդանյանի նմանի հայտնվելը։ Ռուբեն Կառլենովիչի համար հիմա շատ կարևոր է հատուկ հայեցակարգ առաջարկել. կան այսպես կոչված «նախկիններ»՝ Քոչարյանն ու Սարգսյանը, ովքեր ասում են, որ «Նիկոլը դավաճան է, Թուրքիայի և Ադրբեջանի գործակալ»։ Եթե ​​Վարդանյանը գնա այս ճանապարհով, նրա համար դժվար կլինի։ Նա ներխուժելու է ուրիշի դաշտ և պարզապես վերածվելու է Քոչարյանի նմանակողի։ Բայց պարզապես Փաշինյանին ուղեկցող երգիչ դառնալը նման հավակնոտ մարդու համար տարբերակ չէ։ Սա նշանակում է, որ պետք է նոր պայմաններում հայոց պետականությունը պահպանելու հատուկ միջոց փնտրել։

Ժամանակին բրիտանացի հայտնի պատմաբան և ազգաշինության տեսաբան Էրիկ Հոբսբաումը ասել է, որ ժամանակակից Հայաստանն այն ամենն է, ինչ մնում է այն բանից հետո, երբ նրանց վտարել են մնացած բոլոր տարածքներից, որտեղ նախկինում հայեր են ապրել։  Ավելի քան 30 տարի Հայաստանն ապրում էր հայկական մեծ նախագծով։ Հիմա իրականությունն այլ է։ Ինչպե՞ս ստեղծել սեփական տեղը երկրի համար ազգային ծանր տրավմայի պայմաններում: Ինչպե՞ս չվատթարացնել Ռուսաստանի հետ հարաբերությունները, որոնք դեռևս կարևոր են։ Սրանք այն հարցերն են, որոնց, ինձ թվում է, պետք է պատասխանի Ռուբեն Վարդանյանը։ Նա ստացել է մանևրելու չափազանց նեղ տարածք, մինչդեռ, ի տարբերություն «նախկինների», կարող է ասել՝ դուք հիշում եք իննսունականները, անցյալը, և ես չեմ լքել Ղարաբաղի տարածքը 2022-2023 թվականների ճգնաժամի ժամանակ։ Սա մի բան է, որը կարող է բավականին գրավիչ լինել ընտրական առումով։ Բայց ամեն ինչ այնքան էլ պարզ չէ, որքան կարող է թվալ առաջին հայացքից:

Հիմա այրվող հարցն այն է, թե ինչ կլինի Զանգեզուրի միջանցքի վերականգնման հետ. Բաքուն ցանկանում է վերականգնել Ադրբեջանի և Նախիջևանի երկաթուղային կապը (Ադրբեջանի էքսկլավը, որը նրանից բաժանված է Հայաստանի տարածքով, նաև սահմանակից է Թուրքիային և Իրանին), ինչում է Հայաստանը տեսնում իր անվտանգությանը սպառնացող վտանգ։

Ռուսաստանն, ի դեպ, ղարաբաղյան երկրորդ պատերազմից հետո առաջիններից էր, որ հարց բարձրացրեց, որ անհրաժեշտ է ապաշրջափակել տրանսպորտային հաղորդակցությունները։ Ավելին, Ռուսաստանը փորձեց այս հարցն առաջ տանել որպես արժեթղթավորված մոտեցման այլընտրանք՝ համարելով, որ տնտեսական շփումները կարող են փոխել կարգավորման դիսկուրսը։ Այս ճանապարհին ամեն ինչ չէ, որ ստացվեց: Կան տերմինաբանական խնդիրներ։ «Միջանցքային տրամաբանություն», Հայաստանի տարածքով անցման վերահսկողության հարցեր։ 

Տրանսպորտային հաղորդակցության հարցը կախված է նրանից, թե ով և ինչպես է կառավարելու լոգիստիկ հանգույցները։ Եթե ​​ամեն ինչ ընթանա թուրք-ադրբեջանական սցենարով, ապա դա որոշակի դժվարություններ կառաջացնի Իրանի հետ։ Վերջերս կարդացի մի քանի իրանցի հեղինակների տեքստեր, ովքեր, գիտակցելով Ռուսաստանի հետ խնդիրների ընդհանրությունը, ասում էին, որ Զանգեզուրի միջանցքը թյուրքական տանդեմի թելադրանքով այնքան էլ ձեռնտու չէ Թեհրանին։ Չի կարելի ասել, որ դա միանշանակ ձեռնտու է Ռուսաստանին։ Հարցն այն է, թե ով է լինելու ուղղորդող ուժը։

Ուրեմն ո՞վ:

Այսօր դեռ վաղ է այս թեմայի քննարկումը, հարցերն ավելի շատ են, քան պատասխանները։