Հայաստանի Հանրապետության նոր կառավարության 100 օրվան նվիրված հանրահավաքի ժամանակ վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը հայտարարեց անցումային արդարադատության հնարավոր կիրառման մասին: NEWS.am-ի թղթակիցը դիմել է Հայաստանի արդարադատության ակադեմիայի առաջին ռեկտոր, դոցենտ Ռուբեն Մելիքյանին, ով ներկայումս Արցախի օմբուդսմենի պաշտոնն է զբաղեցնում, խնդրելով պարզաբանել, թե ի՞նչ է իրենից ներկայացնում անցումային արդարադատությունը եւ ի՞նչ թաքնված վտանգներ է պարունակում նման համակարգը:
Պարոն Մելիքյան, ի՞նչ է իրենից ներկայացնում անցումային արդարադատության համակարգը:
Իսկապես, անցյալ ուրբաթ օրվանից մեր իրավաբանական համայնքը մեկնաբանում եւ տարբեր ենթադրություններ է անում, թե ինչի մասին է խոսքը: Ես նաեւ փորձեցի ավելի խորը հասկանալ համակարգի նրբերանգները, հատկապես, որ նախկինում այս հարցը երբեք մեզ համար այժմեական չի եղել, նաեւ խորհրդակցել եմ մի քանի նախկին ուսանողների հետ, ովքեր ավելի լավ են տիրապետում խնդրին եւ համապատասխան փորձ ունեն: Առաջին հերթին, հարկ է նշել, որ անցումային արդարադատության ինստիտուտը չափազանց մեծ գործիքակազմ եւ ընդգրկուն ունի. սկսած դատական մեխանիզմներից, որոնց տակ կարելի է հասկանալ այդ թվում նաեւ միջազգային եւ հիբրիդային եւ ad hoc դատարանների ստեղծումը, մինչեւ՝ այնպիսի գործողություններ, ինչպիսին է, օրինակ, փողոցները պետական ռեպրեսիայի զոհերի անուններով կոչելը: Այս առումով պետք է հաշվի առնել, որ «անցումային արդարադատությունը» ոչ միայն իրավական, այլ նաեւ քաղաքական եւ սոցիալական ֆենոմեն է: Երկրորդ, անցումային արդարադատության ինստիտուտին պետք է զգուշությամբ մոտենալ՝ հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ ոչ միշտ եւ ոչ ամենուրեք է այն ապացուցել իր արդյունավետությունը: Այս հարցի վերաբերյալ առանձին փորձագետների կարծիքները եւս կարող են սուբյեկտիվ գնահատականներ պարունակել: Պետք է հաշվի առնել նրանց շարժառիթները: Օրինակ, այն ՀԿ-ական փորձագետները, որոնք անցումային արդարադատության ծրագրերով աշխատել են այլ երկրներում, կարող են բարձրացնել իրենց աշխատանքի դրական կողմը եւ լռել բացասականի մասին: Նրանք շահագրգռված են դրանում: Երրորդ, անհրաժեշտ է նաեւ հաշվի առնել մեր սեփական դատական համակարգի վիճակը, քանի որ անցումային արդարադատության գործիքը հաճախ օգտագործվել է այն երկրներում, որտեղ դատական համակարգը շատ ավելի վատ վիճակում էր գտնվում: Միեւնույն ժամանակ, անհրաժեշտ է հաշվի առնել դասական դատական համակարգի նկատմամբ վստահության բարձրացման կարեւորությունը: Բոլոր ռեսուրսներն ու վստահության ներուժը կենտրոնացնելով անցումային արդարադատության համակարգի վրա՝ մենք կարող ենք կորցնել դատական համակարգի աճը, որն այնքան անհրաժեշտ է իրավական պետության իդեալներին հասնելու համար: Անցումային արդարադատության ինստիտուտը չի կարող փոխարինել ավանդական դատական իշխանությանը: Չորրորդ, ոչ պակաս կարեւոր է հաշվի առնել այն գործոնը, որ անցումային արդարադատության ինստիտուտի կիրառումը հանդուրժողականություն է ենթադրում, որպեսզի ընդունված որոշումները ավելի ուշ որպես վրեժի դրսեւորում չմեկնաբանվեն: Մինչդեռ, ստիպված ենք արձանագրել, որ այս առումով մենք խնդիրներ ունենք: Իսկ դինամիկան, ըստ իս, դրական չէ: Եւ որպեսզի այնպիսի տպավորություն չստեղծվի, որ անցումային արդարադատության ինստիտուտն օգտագործվում է որպես հաշվեհարդարի գործիք, հնարավոր է Սփյուռքից դատավորների եւ միջազգային դատավորների ներգրավում: Համապատասխան միջազգային փորձը կա՝ վարչապետ Հարիրիի սպանության գործով հիբրիդային դատարանը:
Կարելի՞ է արդյոք ասել, որ անցումային արդարադատության ինստիտուտը գործարկվել է այն երկրներում, որտեղ չի գործել դասական արդարադատությունը:
Մեր դատական համակարգը, իհարկե, աշխարհում ամենալավը չէ, բայց շատ առումներով այն շատ ձեռնտու տեղ է զբաղեցնում տարածաշրջանի երկրների շարքում: Ներկայացնեմ տվյալներ բաց աղբյուրներից՝ 2016-17 թվականների տվյալներով Հայաստանում արդարացնող դատավճիռների թիվը հասել է 5 տոկոսի: Սա բավականին բարձր ցուցանիշ է երկրի համար, որը չունի ատենակալների եւ մասնավոր քրեական հայցերի ինստիտուտ: Այլ բան է, որ խնդիրներ կան կոռուպցիայի ընկալման հետ, այդ թվում` դատական համակարգում: Կոռուպցիայի եւ դատարանների արդարադատության հանրային ընկալման մասին տվյալները շատ տարբերվում են իրական պատկերից: Այսինքն, ըստ ուսումնասիրությունների, հասարակական ընկալումը մի քանի անգամ ավելի վատ պատկեր է ներկայացնում: Իսկ իրավիճակը չի բարելավում բարձրաստիճան պաշտոնյաների կողմից հայտարարությունների լույսի ներքո: Եթե ուշադրություն չդարձնենք այս հանգամանքին, ես ամենեւին համոզված չեմ, որ արդյունքները լավը կլինեն:
Ավելի մեծ արդարադատության հասնելու առումով կարելի՞ է արդյոք նախապատվություն տալ համակարգերից որեւէ մեկին:
Մեծ հաշվով, մենք գործ ունենք փիլիսոփայական կատեգորիայի հետ: Ի՞նչ է մեզ հետաքրքրում՝ արդարադատություն ցանկացած գնո՞վ, թե՞ ադեկվատ քրեական օրենքներ, դատական համակարգի ազնիվ կանոններ, ազնիվ դատավորներ: Խոսքը հանրային ընկալման մեջ արդարության եւ «դատավարական արդարության» երկընտրանքի մասին է: Ես կողմ եմ դատավարական մոտեցմանը: Այն ապացուցել է իր արդյունավետությունը, ինչպես նաեւ դրված է մարդու իրավունքների եվրոպական կոնվենցիայի հիմքում: Սա նշանակում է, որ արդարադատությունը հնարավոր է բացառապես կողմերի հավասարության պահպանման, դատավորների օբյեկտիվության, բողոքարկման իրավունքի դեպքում: Եթե այդ պայմանները ապահովված են, ապա արդյունքը կլինի հենց արդարադատությունը: Քանի որ, եթե դատավարական նորմերը մեզ չեն հետաքրքրում, այլ հետաքրքրում է բացառապես արդարությունն իր սուբյեկտիվ ընկալմամբ, ապա վտանգ կա, որ կխախտվեն քաղաքացիների հիմնարար սահմանադրական իրավունքները, եւ, մյուս կողմից, բավարար կլինի հասարակական կարծիք ձեւավորել, որն էլ կռադնա արդարադատության չափորոշիչը: Փաստացիորեն, դատարանի դերը կլինի այդ հասարակական կարծիքի արձանագրումը, որը եւ կարտացոլվի դատավճիռներում: Եթե հասարակության կարծիքն հիմք է համարվում արդարության հասնելու համար, ապա արդարադատությունը կսահմանափակվի նրանով, թե ով ավելի լավ կկարողանա մանիպուլացնել հանրային կարծիքը կամ ավելի բարձր եւ ավելի համոզիչ բղավել: