2019 թվականի ֆիզիոլոգիայի եւ բժշկության Նոբելյան մրցանակը շնորհել են Ուիլյամ Քելինին, Պիտեր Ռեթքլիֆին եւ Գրեգ Սեմենցային այն հայտնագործության համար, որ բջիջներն ընտելանում են թթվածնի անբավարարությանը: Նոբելյան կոմիտեն այս մասին հայտնել է մամուլի ասուլիսում, փոխանցում է ՏԱՍՍ-ը:
«Այս տարվա նոբելյան դափնեկիրների արգասաբեր հայտնագործությունները պարզել են կյանքի համար առավել կարեւոր ադապտիվ պրոցեսներից մեկի մեխանիզմը: Նրանք մեր հասկացողության համար դրեցին այն բանի հիմքը, թե ինչպես է թթվածնի մակարդակը կարգավորում բջիջների նյութափոխանակությունը եւ ֆիզիոլոգիական ֆունկցիաները: Դրանից բացի, նրանց հայտնագործությունը ճանապարհ է բացել անեմիայի, քաղցկեղի եւ այլ շատ հիվանդությունների դեմ պայքարի նոր ռազմավարություններ ստեղծելու համար»,- նշված է կոմիտեի պաշտոնական մամուլի հաղորդագրության մեջ:
Սկզբունքորեն թթվածինն անչափ կարեւոր է ինչպես կյանքի համար, այնպես էլ բջիջների գործելու: Էվոլյուցիայի ընթացքում մարդու օրգանիզմը մի շարք մեխանիզմներ է մշակել, որոնք կարգավորում են՝ այն բավարար քանակությամբ թթվածին ստանո՞ւմ է, որ օրգանիզմում ամեն ինչ նորմալ գործի: Մասնավորապես՝ թթվածնի մակարդակից են կախված շնչառությունը, նյութափոխանակությունը, սաղմնային զարգացումը եւ ինֆեկցիաներին ու այլ «նվաճողներին» իմունային համակարգի ռեակցիան:
Հիպոքսիային (այսինքն՝ թթվածնի անբարարությանը) ռեակցիայի համար մարդու օրգանիզմում պատասխանատու է, մասնավորապես, էրիթրոպոետին հորմոնը: Այս հորմոնը որքան շատ է, այնքան մեր արյան մեջ արյան կարմիր մարմիններ շատ են ստեղծվում: Այն, որ այս մեխանիզմը կարեւոր է, գիտնականները գիտեին դեռեւս XX դարասկզբին, բայց թե ինչպես է այն աշխատում՝ անհայտ էր:
Հենց սրանով են զբաղվել երեք դափնեկիրներից երկուսը՝ Գրեգ Սեմենցան եւ Պիտեր Ռեթքլիֆը: Նրանք իրարից անկախ ուսումնասիրել են գեներ, որոնք էրիթրոպոետինի աշխատանքը կարգավորում են կախված թթվածնի քանակությունից: Իրենց հետազոտությունների ժամանակ գիտնականները հայտնաբերել են HIF-1 սպիտակուցը, որն ակտիվանում է միայն թթվածնի անբավարարության դեպքում եւ քաղցկեղաին բջիջներին թույլ է տալիս ադապտացվել այդպիսի պայմաններին: Դրանից բացի, նրանք հայտնաբերել են, որ թթվածնի ընկալման մեխանիզմն առկա է գործնականում բոլոր հյուսվածքներում, այլ ոչ միայն երիկամների բջիջներում, որտեղ սովորաբար արտադրվում են:
Գրեթե նույն ժամանակ մյուս դափնեկիրը՝ ուռուցքաբան Ուիլյամ Քելինը, ուսումնասիրել է, թե ինչպես է զարգանում հազվագյուտ գենետիկ հիվանդություն Հիպպել-Լանդաուի հիվանդությունը: Նա ուշադրություն է դարձրել, որ այս հիվանդության ժամանակ առաջացած ուռուցքներն այնպես են զարգանում՝ ասես թթվածնի ավելցուկ են ստանում: Ավելի ուշ նա հայտնաբերել է, որ այս հիվանդության դեմ գործող գենը կապված է HIF-1 սպիտակուցի հետ:
Այդպիսով, դափնեկիրների բացահայտումները թույլ են տվել տեղեկանալ, թե ինչպես է մարդկային օրգանիզմն արձագանքում հասանելի թթվածնի պակասին կամ ավելցուկին: Դա կարեւոր է անեմիայի, քաղցկեղի, ինսուլտի եւ ինֆարկտի բուժման ժամանակ:
Սըր Փիթեր Ռեթքլիֆը բրիտանացի բժիշկ եւ մոլեկուլային կենսաբան է, ծնվել է 1954 թվականին Լանքաշիրում: Նա Թագավորական հասարակության անդամ է, ղեկավար պաշտոններ է զբաղեցնում Նաֆիլդի Օքսֆորդի համալսարանում եւ Լոնդոնի Ֆրենսիս Քրիքի ինստիտուտում: Ռեթքլիֆը Քեմբրիջի համալսարանում բժշկություն է ուսանել, եւ 1989-ին էրիթրոպոետինի ուսումնասիրության համար լաբորատորիա է բացել:
Ուիլյամ Քելին կրտսերը Հարվարդի համալսարանի պրոֆեսոր է, ծնվել է 1957-ին Նյու Յորքում: 2008-ին դարձել է Դանա-Ֆարբերի անվան օնկոլոգիական ինստիտուտի տնօրենի տեղակալը: Այնտեղ ուսումնասիրել է՝ ինչպես են ուռուցքների ճնշող գեներում մուտացիաներն ազդում քաղցկեղային տարբեր հիվանդությունների վրա: Բացի այդ, Քելինը քաղցկեղի դեմ պայքարող մի շարք բարեգործակական կազմակերպությունների անդամ է: Նրա առանձին աշխատանքներ նվիրված են երեխաների մոտ աչքի ցանցաթաղանթի ուռուցքներին եւ Հիպել-Լինդաու հիվանդությանը:
Բժիշկ Գրեգ Սեմենցան ծնվել է 1956-ին Նյու Յորքում, ավարտել է Հարվարդի (1978-ին) եւ Փենսիլվանիայի համալսարանները (1984-ին): Այժմ Սեմենցան աշխատում է ԱՄՆ-ի Ջոն Հոփքինսի անվան համալսարանում, զբաղվում է մանկաբուժությամբ, կենսաքիմիայով եւ օնկոլոգիայով: Բժշկության աշխարհում 63-ամյա Սեմենցային ճանաչում բերեց HIF-1-ի բացահայտումը, որը քաղցկեղային բջիջներին թույլ է տալիս հարմարվել ցածր թթվածնային պարունակությամբ միջավայրին: