Դրոնները փոխում են ռազմի դաշտը եւ սկսում ինքնուրույն «մտածել», գրում է The Week-ը:
Անօդաչու թռչող սարքեր (ԱԹՍ) օգտագործվել են տասնամյակներ շարունակ: Ռադիոկառավարվող B-24-ները Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ ուղարկվել էին Գերմանիան ռմբակոծելու, իսկ Վիետնամի պատերազմի ժամանակ ԱՄՆ զորքերը հեռակառավարվող ինքնաթիռներ էին օգտագործում լուսանկարելու համար: Սակայն դրոնների պատերազմում իրական առաջխաղացում գրանցվեց 1995 թվականին Gnat-ի ստեղծմամբ, որը հետագայում վերանվանվեց Predator, որը կարող էր թիրախի վերեւում օդում մնալ մինչեւ 12 ժամ՝ իրական ժամանակում տեսանյութ փոխանցելով օդաչուին, ով կարող էր տեղակայված լինել հարյուրավոր կամ նույնիսկ հազարավոր կիլոմետրեր հեռավորության վրա:
2001 թվականի հոկտեմբերի 7-ին Աֆղանստանում իրականացվեց անօդաչու թռչող սարքի առաջին թիրախային հարվածը: ԿՀՎ գործակալը Hellfire հրթիռն արձակեց բնակելի համալիրի ուղղությամբ, որտեղ գտնվում էր թալիբների առաջնորդ մոլլա Օմարը:
ԱՄՆ-ի՝ դրոնների ծրագիրն անշեղորեն ընդլայնվել էր Աֆղանստանում, Իրաքում եւ Պակիստանում: Ներկայումս մոտ 20 երկիր իրենց զինանոցում դրոններ ունեն՝ 2015 թվականին ութ դրոնի փոխարեն:
Որո՞նք են դրոնների առավելությունները մարտական ինքնաթիռների նկատմամբ
Ի տարբերություն կործանիչների, որոնց կանոնավոր վերալիցքավորումը անհրաժեշտ է եւ որոնց անձնակազմը հոգնում է, անօդաչու թռչող սարքերը կարող են օդում սավառնել մինչեւ 24 ժամ՝ հսկողություն իրականացնելով, զոնդավորելով ՀՕՊ համակարգերը կամ սպասելով համապատասխան թիրախների:
Մինչ այնպիսի դրոնները, ինչպիսին է Predator-ը, զինված են հրթիռներով, նոր սերնդի ցածր գնով կամիկաձե անօդաչուները շարժվում են դեպի իրենց թիրախները, ապա՝ պայթում: Պենտագոնի ներկայացուցիչները մտահոգված են, որ այս էժան ու մահացու անօդաչու թռչող սարքերի տարածումը կարող է օգնել գլոբալ ռազմավարական հավասարակշռությունը Միացյալ Նահանգների կողմ ուղղել: «Մեր հակառակորդներն արդեն այնպիսի տեխնոլոգիաներ են օգտագործում, որոնք կվտանգեն մեր հնացած պլատֆորմները»,- վերջերս ասաց ԱՄՆ ՌՕՈւ նախարարի պաշտոնակատար Ջոն Ռոթը:
Որտե՞ղ են պատրաստվում դրոնները
Չինաստանը խոշորագույն արտահանողն է: Առնվազն 10 երկիր, այդ թվում՝ Նիգերիան եւ Արաբական Միացյալ Էմիրությունները, հակառակորդներին ոչնչացնելու համար չինական արտադրության ԱԹՍ-ներ են օգտագործել: Թուրքիան եւս անօդաչու թռչող սարքերի արտադրող է դարձել: Դրա Bayraktar TB2 օգտակար անօդաչու թռչող սարքը, որը զինված է լազերային կառավարվող չորս հրթիռներով, առաջին անգամ Սիրիայի միջազգային հանրության ուշադրության կենտրոնում հայտնվեց 2020-ի փետրվարին: Այն բանից հետո, երբ 36 թուրք զինվոր սպանվեց Սիրիայի կառավարության ավիահարվածի արդյունքում, Թուրքիան օգտագործեց ռադիոկարգավորվող TB2 նավատորմը: TB2 դրոնները նաեւ կարեւոր դեր խաղացին անցյալ տարի Լիբիայի պատերազմում՝ օգնելով կենտրոնական կառավարությանը հետ մղել ապստամբների առաջնորդ Խալիֆա Հաֆթարի մայրաքաղաք Տրիպոլիի վրա հարձակումը:
Սակայն ամենամեծ ցուցադրումը նրա, թե ինչպես են անօդաչու սարքերը փոխում պատերազմի բնույթը, դարձավ Լեռնային Ղարաբաղի շուրջ 2020 թվականի հակամարտությունը Հայաստանի եւ Ադրբեջանի միջեւ:
Ինչպե՞ս են դրոններն այնտեղ օգտագործվել
Պատերազմի սկզբում Ադրբեջանը խորհրդային ժամանակների ինքնաթիռներ ուղարկեց, որոնք վերածվել էին անօդաչու թռչող սարքերի՝ Հայաստանի հակաօդային պաշտպանության ստորաբաժանումները գրավելու համար՝ դրդելով դրանց կրակ բացել եւ պարզել իրենց գտնվելու վայրը, որից հետո դրանք կարող էին խոցվել TB2 կամ իսրայելական կամիկաձե դրոններով:
Ավստրալիայի Ռազմավարական քաղաքականության ինստիտուտից Մալքոլմ Դեվիսի կարծիքով՝ Լեռնային Ղարաբաղը «ցամաքում խաղի կանոնների փոփոխության ներուժ ունի»:
Ուրիշ ինչպե՞ս են դրոնները փոխում պատերազմը
Փորձագետները մտավախություն ունեն, որ անօդաչու թռչող սարքերի տարածումը կարող է արյունալի բախումներն ավելի մասշտաբային դարձնել, քանի որ այն երկրները, որոնք չեն ցանկանում պատերազմ սկսել եւ վտանգել իրենց զինվորի կյանքը, չեն հապաղեն անօդաչու թռչող սարքեր ուղարկել: «Այն պետությունների համար, ովքեր ցանկանում են դուրս գալ ձգձգվող աշխարհաքաղաքական փակուղուց, համեմատաբար էժան միանգամյա օգտագործման զինված անօդաչու թռչող սարքերի առաջացումը հրապուրիչ հնարավորություն է ստեղծում»,- ասում է Դարտմութի քոլեջի ռազմական տեխնոլոգիաների փորձագետ Ջեյսոն Լայալը:
Մյուսները վախենում են ինքնավար անօդաչու թռչող սարքերի թվի աճից, որոնք մարդկային վերահսկողության կարիք չունեն: Վերջերս ՄԱԿ-ը հաղորդել էր, որ թուրքական արտադրության 15 ֆունտանոց քառակողմ ինքնաթիռը սկսել է անկախ գրոհել Լիբիայում նահանջող ապստամբ ուժերը:
Անվտանգության հարցերով խորհրդատու Զաքարի Կալենբորնի խոսքով՝ սա «ինքնավար զենքի օգտագործման առաջին դեպքն է սպանության համար արհեստական բանականության հիման վրա»:
Ո՞ր երկրներն են արհեստական ինտելեկտով դրոններ արտադրում
ԱՄՆ-ն, Չինաստանը, Ռուսաստանը եւ Հնդկաստանն ԱԲ-ով անօդաչու թռչող սարքերի փորձարկումներ են իրականացնում, որոնցում տասնյակ կամ հարյուրավոր անօդաչու սարքեր համատեղ են գործում հակառակորդի ուժերը խոցելու համար: Իրավապաշտպան որոշ կազմակերպություններ եւ արհեստական բանականության հետազոտողներ կոչ են անում արգելել մարդասպան ռոբոտներին՝ պնդելով, որ նույնիսկ եթե այդ տեխնոլոգիան չի հանգեցնի «Տերմինատոր» կինոնկարի սարսափելի սցենարին, անօդաչու թռչող սարքերի տարածումը վտանգավոր է:
«Մահաբեր ավտոնոմ զենքը, որը բավականաչափ էժան է յուրաքանչյուր ահաբեկչի համար, չի բխում Ամերիկայի ազգային անվտանգության շահերից»,- ասել է MIT-ի փորձագետ Մաքս Թեգմարկը:
Բայց խելացի անօդաչու թռչող սարքեր մշակող առաջատար երկրները ոչ մի հետաքրքրություն չեն ցուցաբերել արգելքի նկատմամբ, որին, իրենց կարծիքով, իրենց մրցակիցները չէին հետեւի: «Մենք մոտենում ենք կիբեր զենքի կամ ինքնավար զենքի հետ կապված իրավիճակին,- ասել է Գերմանիայի արտաքին գործերի նախարար Հեյկո Մաասը,- երբ յուրաքանչյուրը կարող է անել այն, ինչ խելքին փչի»:
Պաշտպանություն դրոններից
Դրոնների մրցավազքը սպառազինությունների մրցավազք է առաջացրել դրոնների դեմ: 2019 թվականին ԱՄՆ բանակը սկսեց օգտագործել Raytheon-ի կողմից մշակված Howler համակարգը, որը կարող է կցվել տանկերին եւ այլ տրանսպորտային միջոցներին եւ ռադարներով սկանավորել թշնամու անօդաչու ինքնաթիռները: Եթե այն մոտեցող դրոն է հայտնաբերում, Howler-ն արձակում է Coyote կոչվող դրոնը, որը պայթում է հարվածից՝ ոչնչացնելով ինքն իրեն եւ սպառնալիքը: Սակայն խիտ բնակեցված տարածքում նման պաշտպանության օգտագործումը քաղաքացիական զոհերի մեծ ռիսկ է պարունակում, ուստի հետազոտողները պակաս պայթուցիկ տարբերակներ են ուսումնասիրում: Պաշտպանության առաջադեմ հետազոտական նախագծերի գործակալության (DARPA) ստեղծած որսացող դրոնը անօդաչու թռչող սարքը պայթեցնում է՝ իրաի կպցնելով դրա ռոտորները եւ ստիպելով ընկնել երկնքից:
Իսկ մինչ այդ Չինաստանը մշակել է 20 փամփուշտանոց «Գաթլինգ» ատրճանակը, որը, ըստ զենքի փորձագետների, նախատեսված է անօդաչու թռչող սարքերի սպառնալիքին հակազդելու համար՝ փամփուշտների պատ արձակելով: Սակայն դրոնների դեմ պայքարի վերաբերյալ հետազոտությունը դեռ սաղմնային փուլում է, ասում է Լայալը Դարթմութից. «Պաշտպանությունը բռնոցի է խաղում»: