Միջազգային ճգնաժամային խումբը (ICC) հրապարակել է նյութ Հայաստանի եւ Ադրբեջանի սահմանին վերջին սրացման մասին։ Հեղինակները կարծում են, որ դրան նպաստել են մի քանի գործոններ։

«Նախ՝ Ադրբեջանը կարող է օգտվել Ուկրաինայում պատերազմից, որը շեղել է ոչ միայն Մոսկվային, այլեւ Փարիզին եւ Վաշինգտոնին՝ ԵԱՀԿ ՄԽ մյուս համանախագահներին, որը մինչեւ վերջերս խաղաղ բանակցությունների գլխավոր հովանավորն էր։ Այս տեսությունը, որին համակարծիք են շատերը Երեւանում, վկայում է, որ, քանի որ բոլոր համանախագահներն ուրիշ կողմ են նայում, Բաքուն օգտվել է պահից, որպեսզի հօգուտ իրեն բարելավի ռազմավարական քարտեզը եւ ավելի լավ դիրքավորվի ղարաբաղյան հակամարտության կարգավորման հարցում։ Այս գաղափարին համապատասխան՝ ադրբեջանական ԶԼՄ-ները, այդ թվում կառավարամետները, ինչպես նաեւ նշանավոր ադրբեջանցի խորհրդարանականը Ադրբեջանին կոչ են արել իր վերահսկողության տակ վերցնել ավելի շատ հողեր Հայաստանի հետ սահմանի երկայնքով։ Ոմանք այս քայլն անվանում են պաշտպանական, այն դեպքում, երբ ոմանք էլ, ըստ երեւույթին, դրանում տեսնում են ճնշման լրացուցիչ լծակ Հայաստանի հետ բանակցությունների համար։

Երկրորդ՝ Ադրբեջանը, գուցե, շտապում է։ Կառավարամետ վերլուծաբանը Բաքվում ենթադրել է, որ նախագահ Ալիեւը ցանկանում է հաշտության համաձայնագիր կնքել առաջիկա երկու-երեք ամիսներին։ Պատճառներից մեկը կարող է լինել այն, որ նա սպասում է Թուրքիայում կայանալիք ընտրություններին, որոնք տեղի են ունենալու 2023թ. հունիսին, եւ զգուշանում է, որ նախագահ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանը՝ Բաքվի մշտական կողմնակիցը, կարող է կորցնել դիրքերը, ինչը կխափանի Անկարայի աջակցությունն Ադրբեջանին բանակցություններում։ «Ցանկացած կառավարություն Թուրքիայում կաջակցի Ադրբեջանին, բայց ամեն մի կառավարություն չէ, որ կպաշտպանի Ադրբեջանի շահերը Ռուսաստանից, ինչպես դա անում է Էրդողանը, եւ անկախ կլինի Արեւմուտքի հանդեպ»,- ասել է կառավարամետ վերլուծաբանը Բաքվում։

Երրորդ՝ ոմանք Երեւանում սրացումը կապում են Ադրբեջանի՝ Հայաստանով դեպի ադրբեջանական Նախիջեւան էքսկլավ ցամաքային միջանցքն ապպահովելու ցանկության հետ, որը պահպանում են ռուս սահմանապահները։ Հրադադարը Ռուսաստանի միջնորդությամբ, որը վերջ դրեց մարտական գործողություններին 2020թ., նախատեսում էր բոլոր տրանսպորտային ուղիների բացում Հայաստանի եւ Ադրբեջանի միջեւ, ներառյալ այն ճանապարհները, որոնք Ադրբեջանը կապում են Նախիջեւանի հետ։ Բանակցությունների ընթացքին ծանոթ արեւմտյան դիվանագետների խոսքով՝ երկու երկրների ղեկավարները մոտ էին երթուղիների մասին համաձայնագրին 2020թ. գարնանը։ Բայց այս հարցում, որը դիվանագետները համարում էին լուծման տեսակետից ամենահեշտերից մեկն ընդհանուր տնտեսական շահագրգռվածության պատճառով, բեկման հասնելու հույսերը փլուզվեցին օգոստոսի 31-ի գագաթաժողովում։

Առաջ ընթանալու անկարողության պատճառներից մեկն այն է, որ Բաքուն նպատակադրվել է հասնել վերջնական համապարփակ խաղաղ կարգավորման, իսկ դա նշանակում է, որ ավելի քիչ է շահագրգռված դիսկրետ երկկողմ հարցերի լուծմամբ՝ մինչեւ այդպիսի գործարքի կնքումը, անգամ եթե համաձայնությունն ավելի հեշտ ձեռք բերվի դրա շրջանակում։

Միեւնույն ժամանակ, Բաքուն չի հրաժարվում այդ նույն նպատակներին ուժային մեթոդով հասնելուց։ Սեպտեմբերի 15-ին Հայաստանի կառավարությունը ՄԱԿ-ում նախազգուշացրել է Ադրբեջանի հարձակման մասին, որը, նրա խոսքով, ուղղված է լինելու բավականաչափ տարածքի զավթմանը Նախիջեւանի միջանցքի համար։

Վերջապես, ոմանք Բաքվում ասում են, թե Ադրբեջանը ցանկանում է ճնշում գործադրել Հայաստանի վրա, որպեսզի իր վերահսկողության տակ վերադարձնի ութ գյուղ, որոնք վերահսկվում են Հայաստանի կողմից, բայց գտնվում են ՄԱԿ-ի ճանաչած սահմանի ադրբեջանական կողմում, ինչը համապատասխանում է խորհրդային դարաշրջանի վարչական գծին։ Իր կողմից՝ Հայաստանը նույնպես էքսկլավ ունի Ադրբեջանում, որը հայտնի է որպես Արծվաշեն, եւ այն վերահսկում է Բաքուն։ «Ադրբեջանը փորձելու է օգտագործել [իր վերահսկողությունը] Հայաստանի տարածքի նոր շրջանների վրա որպես հաղթաթուղթ, որպեսզի վերադարձնի էքսկլավները»,- ասել է տեղի փորձագետը՝ ավելացնելով, որ հարցը գերակա է Բաքվի համար 2020-ից։

Խաղաղության հեռանկարները շատ ավելի մշուշոտ են թվում։ Երկու կողմերի միջեւ ուժի տարբերությունը, ըստ երեւույթին, ավելանում է, ինչը կարող է հող նախապատրաստել նոր բախումների համար, եթե Բաքուն որոշի օգտվել իր գերազանցությունից։ Ինչպես եւ վերջին մյուս սրացման շրջափուլերում, Ադրբեջանը մարտական գործողություններից դուրս է եկել իր դիրքերն ամրապնդելով եւ մարտադաշտում գերազանցությունը ցուցադրելով։ Ադրբեջանը նաեւ ուժեղ աշխարհաքաղաքական դիրք է զբաղեցնում. եվրոպական տերությունները շահագրգռված են էներգակիրների արտահանմամբ, որոնք Բաքուն կարող է առաջարկել Ռուսաստանից գազի մատակարարումը դադարեցնելու պայմաններում, իսկ Հայաստանի գլխավոր պաշտպանը՝ Ռուսաստանը, ամբողջ ուժով փորձում է կանգուն մնալ Ուկրաինայի հետ հակամարտությունում։

Սա չի վրիպել հայերի ուշադրությունից։ Ուժի մակարդակը, որը գործադրել է Բաքուն մերջին մարտական գործողություններում, այն դեպքում, երբ նա հրապարակայնորեն մասնակցել է հաշտության բանակցություններին եւ գոհունակություն հայտնել դրանցից, խորապես խափանել է Երեւանի վստահությունը բանակցությունների հանդեպ։ «Ինչ թուղթ էլ որ ստորագրենք, մեկ վայրկյան հետո այն կդառնա զուգարանի թուղթ, եւ պատերազմը, միեւնույն է, կլինի»,- սեպտեմբերի 16-ին ասել է հայ բարձրաստիճան պաշտոնյան՝ ավելացնելով, որ Հայաստանը կցանկանար միջազգային երաշխիքներ ունենալ ցանկացած խաղաղության համաձայնագրի դեպքում։ «Մենք շատ վատ վիճակում ենք գտնվում, պատերազմը մեզ ձեռնտու չէ։ Մենք ի զորու չենք հակահարված տալ»։

Եթե երկու կողմերը, այնուամենայնիվ, վերադառնան բանակցությունների սեղանի շուրջ, կառաջանան նաեւ նոր գործնական եւ քաղաքական խոչընդոտներ համաձայնագրի հասնելու ճանապարհին։ Գործնականում ադրբեջանական լրացուցիչ զորքերի ներկայությունը սահմանամերձ դիրքերում, որոնք Հայաստանը վերահսկում էր մինչեւ վերջին սրացումը, հարցերի նոր շերտ (եթե դրանք մնան) կավելացնի բանակցություններին, ներառյալ վաղեմի հակառակորդների միջեւ սահմանազատման դժվար ջանքերը։ Քաղաքական տեսակետից Բաքվի աճող ռազմական գերազանցությունը կարող է դրդել նրան կոշտ դիրքորոշում որդեգրել, այն դեպքում, երբ Երեւանում մարտական գործողությունների առաջացրած ցասումը վարչապետ Փաշինյանի ցանկացած զիջում էլ ավելի դժվար եւ պոտենցիալ առումով անգամ սպառնալից կդարձնի նրա կառավարության համար։

Խնդիրները, որոնց բախվում է Փաշինյանը, արդեն ի հայտ են եկել։ Երբ նա նորից հայտարարեց կոշտ փոխզիջումների գնալու իր ձգտման մասին, որոնք անհրաժեշտ են խաղաղ բանակցություններում, երբ սեպտեմբերի 13-ին եւ 14-ին մոլեգնում էին մարտական գործողությունները, մարդիկ դուրս եկան Երեւանի եւ Ստեփանակերտի փողոցներ, որպեսզի իրենց տարակուսանքը հայտնեն։ Ընդդիմադիր ղեկավարները զուգահեռներ անցկացրին 2020թ. պատերազմի հետ, երբ, իրենց կարծիքով, հայ քաղաքական գործիչները մի քանի շաբաթվա ընթացքում հանձնվեցին դաժան մարտերից հետո։ Ցասումն առաջվա պես եռում է 2020թ. հրադադարի մասին հայտարարության հետ կապված, որն առաջ է բերել դաժան անկարգությունների մի քանի օրեր, ներառյալ հարձակումները վարչապետի տան վրա, եւ քիչ էր մնացել, որ Փաշինյանը կոցներ վարչապետի աթոռը։

Ադրբեջանական կողմից 2020թ. պատերազմից հետո առաջին անգամ նշանավոր գործիչները հրապարակայնորեն կասկածի տակ դրեցին վերջին բախումները՝ հիասթափություն հայտնելով զոհված ադրբեջանցի զինվորների մեծ թվաքանակից եւ այն բանից, ինչը նրանք անվանեցին ռազմական ներխուժում Հայաստանի տարածք։ Ռազմական գործողությունների այս քննադատությունը, թեկուզեւ սահմանափակ, հատկանշական էր մասամբ նրանով, որ նախկինում դրա մասին ոչինչ չէին լսել, եւ իսկապես, կառավարության կողմնակիցներն արագ քարոզչություն սկսեցին՝ քննադատողներին «դավաճաններ» անվանելով։ Չնայած քիչ են հիմքերը՝ ենթադրելու, որ անհամաձայնության այս նշանները կփոխեն Բաքվի հաշվարկները հաշտության բանակցությունների վերաբերյալ, դրանք, այնուամենայնիվ, ենթադրում են, որ հետագա տրանսսահմանային ակտիվությունը կարող է ստեղծել կամ ի հայտ բերել տարաձայնություններ Ադրբեջանի ներսում։

Ինչպե՞ս են արձագանքել դրսի ուժերը եւ էլ ի՞նչ կարող են անել դիվանագիտական ​​լուծման շահերից 

Հակամարտությունը բռնկվեց Ռուսաստանի, ԱՄՆ-ի եւ ԵՄ-ի հիմնական միջնորդների՝ տարածաշրջան այցի ընթացքում: Բայց երբ դիվանագետները ցրվեցին՝ փորձելով վերջ դնել մարտերին, Մոսկվայի եւ նրա արեւմտյան գործընկերների միջեւ կոորդինացումը պակաս վստահելի էր: Մինչ ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի համանախագահները (Մոսկվա, Փարիզ եւ Վաշինգտոն) ժամանակին լավ էին աշխատում միասին, 2020-ի պատերազմից հետո խմբի կարգավիճակի կորուստը, ինչպես նաեւ ուկրաինական պատերազմի հետ կապված բախումները նվազեցրեցին դրա արդյունավետությունը: Այնուամենայնիվ, միջնորդներին հաջողվեց չխաթարել միմյանց ջանքերը։

Ռուսաստանն առաջ դուրս եկավ, բայց անհաջող սկսեց։ Սեպտեմբերի 13-ին Մոսկվան իր միջնորդությամբ հայտարարեց հրադադարի մասին, սակայն մարտերը շարունակվեցին ամբողջ հաջորդ օրը։ Միայն ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդում քննարկումներից հետո, որտեղ ԱՄՆ-ի եւ Եվրոպայի առաջնորդները հազվադեպ միասնություն ցուցաբերեցին Մոսկվայի հետ՝ զսպվածության կոչ անելով, սեպտեմբերի 14-ի երեկոյան Բաքուն եւ Երեւանը հրադադարի մասին հայտարարություններ արեցին։

Այս գործընթացում դիվանագիտական ​​էստաֆետն անցավ Վաշինգտոնին։ Նյու Յորքում ՄԱԿ-ի Գլխավոր ասամբլեայի շրջանակներում ԱՄՆ պետքարտուղար Էնթոնի Բլինքենը, ով տարեսկզբից հակամարտությունը Բայդենի վարչակազմի օրակարգում էր պահում, հավաքեց Հայաստանի եւ Ադրբեջանի արտգործնախարարներին՝ փխրուն հրադադարը ամրապնդելու համար։ Սեպտեմբերի 19-ի հանդիպմանը Բլինքենն ընդգծել է, որ կայուն խաղաղության ճանապարհը բաց է մնում «ուժեղ, կայուն դիվանագիտական ​​ներգրավվածության» միջոցով։ Նրա խոսքերն ավելի կշռադատված էին, քան ԱՄՆ Ներկայացուցիչների պալատի ներկայացուցիչ Նենսի Փելոսիի խոսքերը (որը, որպես ԱՄՆ օրենսդիր մարմնի անդամ, Բայդենի վարչակազմից անկախ է գործում) Հայաստան կատարած այցի ժամանակ, որտեղ նա մեղադրեց Ադրբեջանին էսկալացիան սկսելու մեջ եւ մեծ դժգոհության առաջացրեց Բաքվի կողմից։

Այնուամենայնիվ, ԱՄՆ-ն հասկացրեց, որ հաջորդ քայլը պետք է լինի Ադրբեջանը. սեպտեմբերի 23-ին Երեւանում ԱՄՆ դեսպանատունը Բաքվին կոչ արեց դուրս բերել զորքերը հայկական տարածքից։ Սեպտեմբերի 27-ին ԱՄՆ նախագահի ազգային անվտանգության հարցերով խորհրդական Ջեյք Սալիվանը հանդիպեց Հայաստանի եւ Ադրբեջանի ներկայացուցիչների հետ, որոնք նախկինում բազմիցս հանդիպել էին Բրյուսելում՝ բարձր մակարդակի գագաթնաժողովներին նախապատրաստման շրջանակներում։

Կողմերը, կարծես, լավ են արձագանքել դիվանագիտական ​​ներգրավվածության Բլինքենի կոչին, երկու արտգործնախարարներն էլ հայտարարել են, որ պատրաստ են վերադառնալ բանակցություններին՝ չնայած բռնությունների բռնկմանը: Բայց թեեւ դիվանագիտության համար հնարավորություն կա, այնուամենայնիվ հարց է մնում, թե արտաքին դերակատարներից ով կօգտագործի այն:

Բրյուսելը, ամենայն հավանականությամբ, պատասխանի մի մասը կլինի: Քանի որ ԱՄՆ-ն եւ Ֆրանսիան վեճի մեջ են Ռուսաստանի հետ Ուկրաինայի հարցում, Եվրամիությունը արեւմտյան խաղացողների դիվանագիտական ​​առաջատարն է դարձել: 2020-ի նոյեմբերին կնքված զինադադարից հետո ԵՄ-ն չորս անգամ համախմբեց Հայաստանի եւ Ադրբեջանի ղեկավարներին եւ ցույց է տալիս ջանքերը շարունակելու բոլոր նշանները։ Նա արդեն կոչ է արել բոլոր ուժերին սեպտեմբերի 13-ին վերադառնալ իրենց նախաէսկալացիոն դիրքերին, իսկ Եվրոպական խորհրդի նախագահ Շառլ Միշելը խոստացել է, որ դաշինքը հավատարիմ է «ազնիվ միջնորդի» իր դերին: Բայց թեեւ կողմերն ընդհանուր առմամբ ողջունել են այդ ջանքերը, որոշ դիտորդներ հարց են տալիս՝ արդյո՞ք Բրյուսելի ազդեցությունը Բաքվի վրա բավարար է արդյունավետ լինելու համար: Թերահավատ արեւմտյան դիվանագետն ասում է, որ օգոստոսին առաջնորդների մակարդակով դիվանագիտություն վարելու ԵՄ վերջին փորձը հիմնականում ձախողվեց՝ մասամբ այն պատճառով, որ Ադրբեջանն այժմ խաղաղություն է պահանջում բացառապես իր պայմաններով. «Ոչ ոք չգիտի, թե ինչպես ստիպել Ալիեւին մտափոխվել»:

Այսպես թե այնպես, եթե Բրյուսելի ջանքերն ուղեկցվեին տարածաշրջանի ներսում ճնշումների ավելացմամբ, դրանք կարող էին ավելի արդյունավետ լինել: Տարածաշրջանային ուժերը՝ Ռուսաստանը եւ Թուրքիան, անշուշտ, միջնորդելու որոշակի պատճառներ ունեն, քանի որ նրանք կարող են պարտվել շարունակական անկայունությունից, որը խանգարել Հարավային Կովկասում առեւտրի եւ ենթակառուցվածքների զարգացման նրանց պլաններին: Բայց երկուսն էլ հակադիր շահեր ունեն:

Ռուսաստանի համար, որը 2020 թվականի հրադադարի երաշխավորն է մնում եւ մոտ 2000 խաղաղապահներ ունի, որոնք տեղակայված են Լեռնային Ղարաբաղում, այդ շահերն ուղիղ կերպով կապված են Ուկրաինայի հետ։ Նախագահ Վլադիմիր Պուտինը մի կողմից պնդում էր, որ, չնայած պատերազմին, Ռուսաստանը դեռ վճռական է եւ ունի անհրաժեշտ ռեսուրսներ Հարավային Կովկասում հակամարտության մեջ միջնորդության համար: Մյուս կողմից, Ուկրաինայի հետ կոնֆլիկտի պատճառով Մոսկվան փորձում է ռազմավարական գործել տարածաշրջանային տերությունների հետ հարաբերություններում։ Այն պայմանագիր ստորագրեց Բաքվի հետ՝ երկկողմ ռազմական եւ դիվանագիտական ​​համագործակցությունը խորացնելու համար փետրվարին Ուկրաինայի վրա հարձակումից առաջ եւ շատ է ցանկանում լավ հարաբերությունների մեջ մնալ Թուրքիայի՝ Ադրբեջանի ամենամոտ դաշնակցի հետ: Իրոք, հայ պաշտոնյաները հայտնում են, որ ամիսներ շարունակ Մոսկվան շեշտում է իր հարաբերությունների կարեւորությունն Անկարայի հետ, որը վճռորոշ միջնորդական դեր է խաղացել Ուկրաինայում եւ հրաժարվել է միանալ Ռուսաստանի դեմ արեւմտյան պատժամիջոցներին, եւ կոչ է արել Հայաստանին ավելի ճկուն լինել Ադրբեջանի պահանջների նկատմամբ։

Ինչ վերաբերում է Թուրքիային, որը երբեք էական դեր չի խաղացել հակամարտությունների միջնորդության մեջ, ապա նրա դաշինքն Ադրբեջանի հետ հուշում է, որ նա դժվար թե ստանձնի այդ դերը: Համավարակի բռնկումից հետո Անկարայի արած հայտարարությունները վկայեցին Բաքվի հետ սոլիդարության մասին, որի հետ նա մշակութային, էթնիկական եւ ավելի ու ավելի ռազմավարական դարձող կապեր ունի: Արտաքին գործերի նախարար Մեւլութ Չավուշօղլուն սեպտեմբերի 13-ին Twitter-ում գրել էր, որ «Հայաստանը պետք է դադարեցնի իր սադրանքները եւ կենտրոնանա խաղաղ բանակցությունների վրա» եւ հայտարարեց, որ Թուրքիան երբեք չի թողնի Ադրբեջանից։

Եւ ի՞նչ հիմա։ Առաջիկա ամենահեռանկարային ուղին ենթադրում է, որ բոլոր հիմնական միջնորդները՝ Ռուսաստանը, ԵՄ-ն, Ֆրանսիան եւ ԱՄՆ-ը, ճանապարհ կգտնեն՝ նույն ուղղությամբ գործել շարունակելու համար։ Միայն Բաքվում եւ Երեւանում ազդեցություն ունեցող միջազգային խաղացողների շարունակական ուշադրությունն է հետագա բռնությունների զսպման հույս տալիս: Մոսկվան եւ նրա արեւմտյան գործընկերները պետք է հատուկ ջանքեր գործադրեն Ուկրաինայում պատերազմի հետ կապված պատմականորեն բարձր լարվածության սահմանազատման համար՝ հնարավորինս թաքուն կամ անուղղակիորեն կոորդինացնելով իրենց ջանքերը եւ խուսափելով գործողություններից, որոնք մեկը կամ մյուսը կարող է սպառնալից համարել: (Մոսկվայի ակնհայտ նյարդայնությունն Արեւմուտքի միջամտության վերաբերյալ բացահայտվեց սեպտեմբերի 14-ին, երբ բարձրաստիճան դիվանագետը մեղադրեց ԵՄ-ին Ռուսաստանին տարածաշրջանից դուրս մղելու փորձի մեջ): Ռուսաստանը որեւէ էսկալացիա չի ցանկանում, որը կպահանջի նրա պատասխանը. Արեւմուտքը չի ցանկանում էսկալացիա, որը կստիպի Ռուսաստանին մեծացնել իր ռազմական ներկայությունը տարածաշրջանում, որն արդեն ավելացել է 2020-ից հետո։

Ինչ վերաբերում է միջնորդների՝ Բաքվին եւ Երեւանին ուղղված խոսքերին, հիմնական ուղերձը չի փոխվել. կողմերի երկարամյա վեճը ռազմական ճանապարհով լուծելու ջանքերը, հավանաբար, ավելի լավ բանի չեն հանգեցնի, քան փխրուն եւ անկայուն խաղաղությունը: Փոխարենը, ասում են նրանք, կողմերը պետք է վերադառնան բանակցությունների սեղանի շուրջ, որտեղ լավագույնս կկարողանան հասնել իրենց նպատակներին։ Այնուամենայնիվ, որքան էլ այս ուղերձը կարեւոր է, կարեւոր է նաեւ փոխանցել հրատապության զգացումը: 2022-ի ընթացքում ռազմական գործողությունների հաճախականությունը տագնապ է առաջացնում։ Արտաքին զգալի ճնշման բացակայության դեպքում 30-ամյա կոնֆլիկտը հեշտությամբ կարող է կրկին բռնկվել, հատկապես, քանի որ սեպտեմբերյան մարտերը նոր զայրույթ են բորբոքում մի տարածաշրջանում, որը դեռ չի սառչել 2020-ի պատերազմից»: