Բարձր գնաճի, էներգակիրների գների կտրուկ աճի եւ տնտեսական աճի դանդաղման պայմաններում շատ տնտեսագետներ համեմատություններ են անցկացնում այսօրվա եվրոպական տնտեսության եւ 1970-ականների նավթային ճգնաժամի միջեւ, գրում է Fortune-ը:

«Մինչդեռ 1970-ականների ոճով ստագֆլյացիայի մտավախություններն արդեն նկատելի են դառնում, մայրցամաքի պատմության եւս մի առանցքային տասնամյակ կարող է բացատրել այսօրվա տնտեսական եւ քաղաքական միտումները՝ 1930-ականները:

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմին նախորդող տասնամյակը նշանավորվեց Արեւմուտքում վախի եւ անկարգությունների ընդհանուր մթնոլորտով: Տնտեսական ճգնաժամերը եւ համատարած աղքատությունն ավելացրեցին աջ պոպուլիստական ​​կուսակցությունների գրավչությունը, իսկ Առաջին համաշխարհային պատերազմի տեւական տրավման՝ Մեծ դեպրեսիայի հետ  զուգորդված, սնում էր մեկուսացումն ու ազգայնական արտաքին քաղաքականությունը:

Այսօր, երբ համավարակը եւ պատերազմն Ուկրաինայում խաթարել են համաշխարհային մատակարարման շղթաները, երկրները երես են թեքում գլոբալացումից։ Եվ եվրոպական պոպուլիզմն իր ծաղկման շրջանում է, քանի որ քաղաքացիներն իրենց դժգոհությունն են հայտնում կյանքի թանկացման եւ ընտրատեղամասերի տնտեսական մռայլ հեռանկարի կապակցությամբ։

«Դա մտահոգիչ է եւ հիշեցնում է 1930-ական թթ. Համատարած հիասթափություն նրանում, թե ինչ կարող են անել լիբերալ դեմոկրատիաները»,- Fortune-ին ասում է Կոռնելի համալսարանի Կենտրոնական եւ Արեւելյան Եվրոպայի պատմաբան Քրիստինա Ֆլորեան:

Եվրոպայի խոշորագույն դեմոկրատական ​​ինստիտուտները պահպանել են իրենց դիրքերը, սակայն առջեւում ավելի մեծ մարտահրավերներ են, քանի որ մայրցամաքի աճող էներգետիկ ճգնաժամը գների բարձրացման պատճառ է դարձել, իսկ դժգոհությունն արդեն սկսել է փողոցներ թափվել եւ տարաձայնություններ սերմանել եվրոպական երկրների միջեւ:

«Իրավիճակը կարող է վատթարանալ այս ձմռանն այն պատճառով, ինչ տեղի է ունենում Եվրոպայում թանկացող գների եւ վառելիքի պակասի հետ կապված: Դա իսկապես փորձություն կլինի եվրոպացիների համար,- ասել է Ֆլորեան։- Այն, ինչ տեղի կունենա առաջիկա ամիսներին, մեզ ցույց կտա, թե որքան հեռու ենք մենք պատրաստ գնալ ժողովրդավարության այս տեսլականին աջակցելու համար»:

Փորձագետներն ասում են, որ այսօրվա տնտեսության եւ 1930-ականների Եվրոպայի տնտեսության ամենաուժեղ նմանությունը կայանում է նրանում, որ անցում է կատարվում խիստ գլոբալացված աշխարհից դեպի այնպիսին, որն արագորեն ավելի տարածաշրջանային է դառնում: «Ամենակարեւոր նմանությունն այն է, որ դրանք ինչ-որ իմաստով ապագլոբալացման ժամանակաշրջաններ են»,- ասում է տնտեսագիտության եւ Մեծ Բրիտանիայի Ուորվիքի համալսարանի պրոֆեսոր Մարկ Հարիսոնը։

1930-ականներին Մեծ դեպրեսիայի հետեւանքները պրոտեկցիոնիզմի դարաշրջան ստեղծեցին՝ նահանջ միջազգային առեւտրից ամբողջ աշխարհում, երբ Եվրոպայի, Ասիայի եւ Ամերիկայի երկրներն իրենց փոքր առեւտրային շրջանակները ստեղծեցին:

«Դեպրեսիան պարզապես պետությունները մեկը մյուսի հետեւից տնտեսական անդունդ հասցրեց»,- ասել է Ֆլորեան:

Ամենահայտնի օրինակներից մեկը բրիտանական քաղաքականության փոփոխությունն էր 1931 թվականին, որն ուղղված էր Բրիտանական կայսրությունից դուրս առեւտրի խտրականությանը: Նոր քաղաքականությունը մինչեւ 100 տոկոս մաքսատուրք սահմանեց կայսրությունից դուրս արտադրված ապրանքների համար, եւ շատ ապրանքներ անմիջապես հարկվեցին 50 տոկոս դրույքաչափով: Համեմատության համար՝ այսօր ԱՄՆ մուտք գործող ապրանքների ներմուծման միջին մաքսատուրքը 2 տոկոս է, թեեւ արտադրված ապրանքների կեսն առանց մաքսատուրքի է:

Ըստ Հարիսոնի, 1930-ականներին աճող և կայացած տերությունները, ներառյալ Գերմանիան, Ճապոնիան և Բրիտանիան, ստեղծեցին իրենց ինքնաբավ առևտրային բլոկները՝ ներմուծման խիստ մաքսատուրքերի միջոցով, ինչը հանգեցրեց առևտրի ինտենսիվ տարածաշրջանայինացմանը և համաշխարհային տնտեսության ապագլոբալացմանը:

Հարիսոնի խոսքով՝ 1930-ականներին աճող եւ կայացած տերությունները, այդ թվում՝ Գերմանիան, Ճապոնիան եւ Բրիտանիան, ստեղծեցին իրենց ինքնաբավ առեւտրային բլոկները ներմուծման խիստ մաքսատուրքերի միջոցով, ինչն առևտրի ինտենսիվ տարածաշրջանայինացման եւ համաշխարհային տնտեսության ապագլոբալացման հանգեցրեց:

Գլոբալիզացիան, ի վերջո, կրկին ակտիվացավ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո, որի նախաձեռնողը Միացյալ Նահանգներն էր, որը միջազգային արժութային կազմակերպություններ եւ համաշխարհային առեւտրի կանոններ ստեղծեց Բրետտոն Վուդսի կոնֆերանսին 1944-ին: Սակայն համաշխարհային առեւտուրը վերջին մի քանի տասնամյակների ընթացքում նվազում էր, եւ համաճարակի եւ Ուկրաինայում պատերազմի հետեւանքով առաջացած տնտեսական խաթարումը կարող է եւս մեկ անգամ աշխարհը նոր, ավելի մեկուսացման դարաշրջանի մեջ վերակազմավորել։

Պոպուլիստական ​​կառավարությունները կողմ են պրոտեկցիոնիստական ​​տնտեսական քաղաքականությանն ԱՄՆ-ում եւ Եվրոպայում, ինչպես նաեւ Չինաստանի նկատմամբ ԱՄՆ-ի մաքսատուրքերի ներդրմանը, որոնք գործում էին Թրամփի վարչակազմից ի վեր: Պուտինյան ներխուժումն Ուկրաինա միայն արագացրեց անցումը դեպի ավելի փոքր աշխարհ, իսկ Եվրոպայի կախվածությունը ռուսական էներգետիկ ռեսուրսներից լուրջ խնդիր դարձավ: Ռուսաստանի դեմ պատժամիջոցներ սահմանած երկրները արտահանման 60 տոկոս անկման են բախվել։

Տեղաշարժը դեպի ավելի տարածաշրջանային տնտեսական ակտիվություն եւս պայմանավորված է COVID-19 համավարակի եւ դրա հետեւանքով համաշխարհային մատակարարման շղթաների խաթարմամբ:

Այժմ ԱՄՆ-ում եւ Եվրոպայում կարեւորագույն ապրանքների ներքին մատակարարումները խթանելու պլաններ կան, որոնք հիմնականում ներմուծվում էին մինչեւ համավարակը, այդ թվում՝ կիսահաղորդչային չիպերի: Իսկ Չինաստանի նման արտադրական կենտրոններում շարունակվող արգելափակման քաղաքականությունը հանրահռչակել է այսպես կոչված nearshoring-ը, ընդ որում ԱՄՆ եւ եվրոպական շատ ընկերություններ արտադրությունը տուն են վերադարձնում՝ մատակարարման շղթայի ապագա խափանումներից պաշտպանվելու համար:

Աջ շրջադարձ

1920-ականներին եվրոպական երկրները նոր էին ջախջախված եւ ծեծված դուրս եկել Առաջին համաշխարհային պատերազմից, որն ամենաթանկ պատերազմն էր այն ժամանակվա պատմության մեջ:

Որոշ երկրներ, օրինակ՝ Ֆրանսիան, ապրեցին բուռն 20-ականները, բայց շատերը աղքատության եւ տնտեսական անկման բախվեցին: Իտալիայում արդյունաբերական եի բանկային փլուզումը երկարատեւ տնտեսական ճգնաժամի հանգեցրեց, մինչդեռ Գերմանիան, որը մեծ պարտքեր ուներ Առաջին համաշխարհային պատերազմից հետո, երբ հաղթող երկրները փոխհատուցում պահանջեցին, բախվեց մարդկության պատմության մեջ վատագույն հիպերինֆլյացիաներից մեկին:

Եվրոպական շատ երկրներ միջպատերազմյան տարիներին խորապես անվստահ էին մնում իրենց հարեւանների նկատմամբ՝ խոչընդոտելով միջազգային իրավական համակարգերի եւ ժողովրդավարական ինստիտուտների ստեղծման վաղ փորձերին:

«Միջպատերազմյան տարիներին երկկողմ պայմանագրերի շուրջ բանակցելու ջանքերը ձախողվեցին, քանի որ Առաջին համաշխարհային պատերազմը վերապրած տարբեր պետություններ իսկապես չկարողացան հաղթահարել իրենց կասկածամտությունը միմյանց նկատմամբ»,- ասել է Ֆլորեան:
Նրա խոսքով՝ ծայրահեղ աջ եւ ավտորիտար վարչակարգերը կարողացան օգտվել Առաջին համաշխարհային պատերազմի եւ Մեծ դեպրեսիայի հետեւանքով առաջացած բաժանումներից եւ խափանումներից՝ ներկա կարգից դժգոհ եւ փոփոխություններ բաղձող ընտրողներին սփոփելու համար։
Այսօր, համավարակի տարիներից եւ Եվրոպայում վատթարացող էներգետիկ ճգնաժամից եւ տնտեսական հեռանկարից հետո, փորձագետները նշում են, որ նմանատիպ շրջադարձ դեռ հնարավոր է:

«Մենք չենք ուզում, որպեսզի մարդիկ տնտեսական անօգնականությունը ժողովրդավարության հետ նույնականացնեն, ինչը հավասարազոր է աջակողմյան շարժումների գիրկը նետվելուն», - ասել է Ֆլորեան:

Հունգարիան եւ Լեհաստանը տարիներ շարունակ ղեկավարվել են աջ պոպուլիստական ​​կուսակցությունների կողմից, սակայն մյուս երկրներն այժմ, կարծես, հետեւում են այդ օրինակին: Ֆրանսիայում կենտրոնամետ Էմանուել Մակրոնն այս տարվա սկզբին հաղթեց նախագահական ընտրություններում՝ զիջելով ծայրահեղ աջ մրցակից Մարին Լը Պենին: Եվ հենց անցյալ հանգստյան օրերին Իտալիայում ընտրվեց ծայրահեղ աջ կոալիցիա՝ երկրի ապագա առաջին կին վարչապետ Ջորջիա Մելոնիի գլխավորությամբ:

Մելոնին էներգակիրների գների աճն իր քարոզարշավի առանցքն է  դարձրել՝ ասելով, որ ընտանիքներն ու բիզնեսները «ծնկի են բերվել» գների բարձրացման պատճարով, եւ քննադատել է ԵՄ-ին էներգետիկ քաղաքականության համար: Հունգարիայի աջակողմյան վարչապետ Վիկտոր Օրբանը մեղադրել է ԵՄ-ին մայրցամաքում բնական գազի բարձր գների համար եւ վերջերս պահանջեց վերացնել Ռուսաստանի դեմ եվրոպական պատժամիջոցները:
Բայց առաջնորդների անհատական ​​քաղաքականությունից բացի, պոպուլիզմն ավելի մեծ վտանգ է ներկայացնում եվրոպական միասնության համար, քանի որ մայրցամաքը պատրաստվում է դիմակայել տնտեսական անկմանը, փախստականների ճգնաժամին եւ Ռուսաստանի կողմից շարունակվող ճնշումներին:

«Մարդիկ, ովքեր խորը սոցիալական ցնցումներ են ապրում, անվտանգություն են փնտրում եւ, ամենայն հավանականությամբ, կդիմեն կուսակցությունների, որոնք ասում են, որ կարգուկանոն կպահպանեն, որը ձեռնտու է «հասարակ ժողովրդին»,- ասել է Հարիսոնը ՝ հավելելով, որ ճգնաժամի պահերին պոպուլիստական ​​շարժումները, որպես կանոն,  ամենապոպուլյարն են։

Ցուրտ ձմեռ

Թեեւ Եվրոպայում տնտեսական ճգնաժամի ժամանակ պոպուլիզմի ներկայիս տարածումը որոշակի նմանություն ունի 1930-ականներին, այն դեռեւս էկզիստենցիալ վտանգ չի ներկայացնում աշխարհամասի ժողովրդավարական ինստիտուտների համար:

«Անդրազգային հաստատությունները շատ ավելի փոքր էին, քան հիմա»,- ասել է Հարիսոնը: Եվրոպական ժողովրդավարությունը, որպես ամբողջություն, այժմ շատ ավելի ուժեղ եւ դիմացկուն է, քան 1930-ականներին էր, եւ մինչ այժմ ԵՄ-ին հաջողվել է ժողովուրդներին միասին պահել այնպիսի սպառնալիքների նկատմամբ, ինչպիսիք են Պուտինը եւ ռուսական ներխուժումն Ուկրաինա:

Սակայն ժողովրդավարական Եվրոպան դեռ պետք է վախենա, որ ամեն ինչ կարող է շատ ավելի վատթարանալ: Քանի որ էլեկտրաէներգիայի գներն արդեն բարձր են, ցուրտ ձմեռը կարող է դրանք առավելագույնի հասցնել, եւ մի քանի բանկեր արդեն մեծ ռեցեսիա են  կանխատեսել Եվրոպայում: Հնարավոր է, Պուտինը հույս ունի խաթարել աջակցությունն Ուկրաինային, իսկ դրան ուղեկցող տնտեսական ճգնաժամը թե՛ գործող, թե՛ սկսնակ պոպուլիստ առաջնորդների համար ընտրողների շրջանում աղմուկ բարձրացնելու հնարավորություն կդառնա:

Եվրոպական տնային տնտեսությունները կարող են տեսնել իրենց կոմունալ ծառայությունների վճարները հաջորդ տարի էներգետիկ ճգնաժամի պատճառով 2 տրիլիոն եվրոյով, իսկ վառելիքի պակասը եւ չափաբաժնի միջոցները կարող են դանդաղեցնել կամ նույնիսկ դադարեցնել արդյունաբերական հզորությունները որոշ ոլորտներում: Դա կարող է տնտեսական անկման եւ գործազրկության ալիքի հանգեցնել, հայտարարել է էներգետիկ խորհրդատվական Wood Mackenzie ընկերությունում եվրոպական գազի հետազոտությունների տնօրեն Մաուրո Չավեսը։

Որոշ եվրոպական երկրներ, ինչպիսին Նորվեգիան է, արդեն բարկացրել են իրենց հարեւաններին՝ կրճատելով էներգիայի արտահանումը՝ խնդիր, որը կարող է չափազանց սովորական դառնալ, եթե ցուրտ ձմեռը մեծացնի էներգիայի պահանջարկը:

Շատ բան կախված կլինի նրանից, թե որքան արագ բնական գազի մատակարարները, Ռուսաստանից բացի, կարող են արագացնել մատակարարումները Եվրոպա, սակայն հավանական է, որ մայրցամաքում կյանքի թանկության դեմ բողոքի ակցիաներին զուգահեռ եվրոպական երկրները շուտով ստիպված կլինեն հարմարվել նոր իրականությանը»։