Փետրվարի 6-ին Թուրքիան ապրել է ամենաուժեղ երկրաշարժը առնվազն 1939 թվականից ի վեր։ ԱՀԿ-ի գնահատմամբ՝ աղետի գոտում կա մոտավորապես 23 միլիոն մարդ, այդ թվում՝ 1,4 միլիոն երեխա: Բացառված չէ, որ լայնածավալ հումանիտար աղետը փոփոխությունների հանգեցնի Թուրքիայի հասարակական-քաղաքական կառուցվածքում, գրում է «Մեդուզան»։

Մայիսի 14-ին երկրում տեղի կունենան նախագահական ընտրություններ, որից հետո երկու տասնամյակ այս պաշտոնը զբաղեցնող Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանը կարող է կորցնել իշխանությունը։ Ճակատագրի հեգնանքով 2000-ականների սկզբին Էրդողանն ինքն ընտրվել է ժողովրդական դժգոհության ալիքի վրա մի կառավարության դեմ, որը չի կարողացել հաղթահարել 1999 թվականի երկրաշարժի եւ 2001 թվականի տնտեսական ճգնաժամի հետեւանքները: Այժմ թուրքական հասարակությունը կարող է Էրդողանին եւ նրա կուսակցությանը մեղադրել այն բանի համար, որ վերջին տարիներին նրանք չեն ուղղել սխալները եւ երկիրը չեն պատրաստել բնության նոր հարվածի։

Երկրաշարժից հետո արդեն առաջին ժամերին Թուրքիայի ղեկավարությունը՝ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանի գլխավորությամբ, կոչ է արել չքաղաքականացնել տարերային աղետի թեման, այլ համախմբվել ընդհանուր վշտի շուրջ։ «Հուսով եմ, որ այս սարսափելի օրերը թիկունքում կթողնենք՝ դրսեւորելով համերաշխություն եւ միասնականություն որպես երկիր եւ ազգ։ Այսօր այն օրն է, երբ 85 միլիոնը պետք է միասին լինեն՝ մեկ սրտի պես»,- ասել է նախագահը փետրվարի 6-ին՝ ելույթ ունենալով Թուրքիայի արտակարգ իրավիճակների վարչությունում։ Կոալիցիայում Էրդողանի դաշնակից, «Ազգայնական շարժում» կուսակցության առաջնորդ Դեւլեթ Բահչելին նույնպես ընդգծել է, որ այժմ «այն օրը չէ, որ ժամանակ կորցնենք անտեղի վեճերի մեջ»։

Սակայն աստիճանաբար հեռանալով շոկից՝ թուրքական հասարակությունը եւ հատկապես ընդդիմությունը սկսում են քննադատորեն վերլուծել կատարվածի պատճառները եւ հարցեր տալ։ Օրինակ՝ իշխանություններն ամեն ինչ են արել աղետի նման մասշտաբներից խուսափելու համար, եւ բավարար արդյունավետ է արդյոք փրկարար ծառայությունների աշխատանքը՝ տուժածներին հնարավորինս արագ փլատակների տակից հանելու համար։

Այսպես, առաջատար ընդդիմադիր Ժողովրդահանրապետական կուսակցության նախագահ Քեմալ Քըլըչդարօղլուն, որը նաեւ մայիսի 14-ին կայանալիք նախագահական ընտրություններում միավորված ընդդիմության ամենահավանական թեկնածուն է, փետրվարի 8-ին տեսաուղերձում խոստովանել է, որ ապշած է ողբերգության վայրում տեսածից. «Ես տեսա մեր ժողովրդի վիճակը տեղի ունեցածի վայրում։ Ես հրաժարվում եմ դիտարկել քաղաքականությունից դուրս տեղի ունեցածը եւ հավասարվել երկրի ղեկավարությանը։ Ես առանց պատճառի չեմ խոսի Էրդողանի, նրա պալատի եւ նրա հետ կապված շահառու ավազակախմբերի հետ։ Ես պայքարելու եմ իմ ժողովրդի կողքին»։

Թուրք հանրության առանձին վրդովմունքն է առաջացրել Թուրքիայի խոշորագույն լրատվամիջոցների աշխատանքը, որոնց մոտ 95%-ը պատկանում է Էրդողանի մերձավոր շրջապատին։ Այսպես, Show TV հեռուստաալիքի թղթակիցը կտրուկ ընդհատել է ուղիղ եթերում զրույցը երկրաշարժից տուժած մի աղջկա հետ, որը սկսել է բողոքել փրկարար ծառայությունների ոչ բավարար արդյունավետ աշխատանքից։

Թուրքիայի իշխանությունները չեն անտեսում իրենց հասցեին հնչող քննադատությունները։ Արդեն փետրվարի 7-ին Ստամբուլի գլխավոր դատախազությունը հետաքննություն է սկսել լրագրողներ Մերդան Յանարդաղի եւ Էնվեր Այսեւերի դեմ, որոնք քննադատել են իշխանությունների գործողությունները «բնակչությանը ատելության եւ թշնամանքի դրդելու համար»։ Հաջորդ օրը Թուրքիայում սահմանափակվել է մուտքը Twitter, TikTok եւ Instagram։

Թուրք հասարակության մեջ բազմաթիվ հարցեր է առաջացնում երկրաշարժից տուժած 10 նահանգներում Էրդողանի կողմից երեք ամսով սահմանած արտակարգ դրության (արտակարգ դրության) ռեժիմը։ 2016–2018 թվականներին հանրապետությունում արդեն գործել է արտակարգ դրություն։ Պաշտոնապես հայտարարվել է (եւ մի քանի անգամ երկարաձգվել է) 2016 թվականի հուլիսին հեղաշրջման փորձի հետեւանքները հաղթահարելու համար։ Գործնականում այս երկու տարիների ընթացքում Էրդողանը բանտ է ուղարկել մի քանի ականավոր ընդդիմադիրների եւ իշխանություններին քննադատող լրագրողների։

Այս անգամ Թուրքիայի ղեկավարը, գիտակցելով իր եւ իր «Արդարություն եւ զարգացում» կուսակցության (ԱԶԿ) դիրքերի երերուն լինելը աղետալի գնաճի եւ դոլարի նկատմամբ թուրքական լիրայի անկման ֆոնին, կարող է տեսականորեն ընդլայնել արտակարգ դրությունը մինչեւ ամբողջ երկրի մասշտաբները եւ նույնիսկ փորձեն ընտրությունները մայիսի 14-ից տեղափոխել ավելի ուշ ժամկետ։ Ավելին, տարածված վարկածներից մեկի համաձայն, ավելի վաղ Էրդողանը, ընդհակառակը, որոշել էր քվեարկության ժամկետը տեղափոխել հունիսի 18-ից մայիս հենց տնտեսական կտրուկ վատթարացող իրավիճակի հետ կապված. նույնիսկ մեկ ամիսը Թուրքիայում կարող է շատ բան փոխել։

Իրավական տեսանկյունից, երկրի սահմանադրության համաձայն, ընտրությունները մինչեւ մեկ տարով հետաձգելու միակ պատճառը կարող է լինել պատերազմը, ուստի Էրդողանի համար չափազանց դժվար է արդարացնել ամսաթիվը փոխելը։ Սակայն 2017 թվականի սահմանադրական բարեփոխումներից հետո, ըստ որի՝ ՍԴ անդամների մեծամասնությանը (15-ից 12-ին) նշանակում է նախագահը, դա այնքան էլ անհաղթահարելի խնդիր չէ։

Միեւնույն ժամանակ, Թուրքիայի ղեկավարը կարող է տեղի ունեցած երկրաշարժը նույնպես օգտագործել քաղաքական միավորներ հավաքելու համար՝ դիմելով ընդհանուր վշտի շուրջ համախմբվելու անհրաժեշտության գաղափարին եւ ներկայանալով որպես ազգի փրկիչ։

Մյուս կողմից, ընդդիմությունն ավելի ու ավելի կհիշեցնի Էրդողանին, որ 2002 թվականին նա եւ նորաստեղծ ԱԶԿ-ն իշխանության են եկել Ստամբուլի մերձակայքում գտնվող Իզմիթ քաղաքում տեղի ունեցած ավերիչ երկրաշարժից երեք տարի անց (այն ժամանակ մոտ 20 000 մարդ էր զոհվել) եւ որին հաջորդել էր 2001 թվականի ծանր տնտեսական ճգնաժամը։

Խորհրդանշական է, որ հենց ԱԶԿ-ի օրոք Թուրքիայում սկսվել է բազմաբնակարան շենքերի շինարարության բում, հաճախ անորակ: Օրինակ, 2018-ին, ընտրողների գրավելու համար, Էրդողանի կառավարությունը նույնիսկ համաներում է հայտարարել չգրանցված շինարարական աշխատանքների համար, ինչի կապակցությամբ ինժեներների ազգային պալատի այն ժամանակվա ղեկավար Ջեմալ Գյոքչեն գրեթե մարգարեաբար զգուշացրել է, որ այդ որոշման պատճառով թուրքական քաղաքները «կարող են վերածվել գերեզմանոցների»։

Այսպես թե այնպես ակնհայտ է, որ փորձառու Էրդողանը ամեն ինչ անելու է ջրի երեսին մնալու եւ 2023 թվականի հոկտեմբերին որպես ղեկավար Թուրքիայի Հանրապետության 100-ամյակը նշելու համար։

Ընտրությունների մոտենալուն զուգահեռ՝ Էրդողանի եւ նրա շրջապատի հռետորաբանությունը արեւմտյան երկրների նկատմամբ վերջին շաբաթներին գնալով ավելի կոշտ եւ անզիջում է դառնում:

Այսպես, փետրվարի 2-ին առաջին անգամը չէ, որ Թուրքիայի ԱԳՆ են կանչվում արեւմտյան միանգամից ինը պետությունների դեսպաններ, որոնց գլխավոր հյուպատոսությունները դադարեցրել են աշխատանքը Ստամբուլում։ Դիվանագետների մտավախությունները կապված են եղել դանիացի ծայրահեղ աջ ակտիվիստ Ռասմուս Փալուդանի կողմից Ղուրանը այրելու գործողություններից հետո Էրդողանի եւ այլ թուրք քաղաքական գործիչների կոշտ հայտարարությունների հետ: Հաջորդ օրը Թուրքիայի ներքին գործերի նախարարության ղեկավար Սուլեյման Սոյլուն դիմել է ամերիկացի դեսպանին եւ հորդորել նրան «կեղտոտ ձեռքերը հեռացնել Թուրքիայից»։

Չնայած հարաբերությունների սրմանը, արեւմտյան երկրներն առաջիններից են սկսել օգնել երկրաշարժ ապրած Թուրքիային։ Մասնավորապես, ԱՄՆ իշխանությունները 150 փրկարար են ուղարկել հանրապետություն՝ դրա հետեւանքները վերացնելու համար։ ԱՄՆ նախագահ Ջո Բայդենի խոսքով՝ Վաշինգտոնը պատրաստ է «անհրաժեշտ ցանկացած օգնություն» տրամադրել Անկարային։

Հատուկ ուշադրության են արժանի Շվեդիան եւ Ֆինլանդիան, որոնց մուտքը ՆԱՏՕ վերջին ամիսներին դադարեցվել է Էրդողանի անընդհատ փոփոխվող դիրքորոշման եւ Ստոկհոլմին ու Հելսինկիին առաջադրվող նոր պահանջների պատճառով։

Հյուսիսատլանտյան դաշինքին միանալու երկու թեկնածուներն էլ ուղարկել են իրենց փրկարարներին եւ միջոցներ են հատկացրել Թուրքիայում եւ Սիրիայում երկրաշարժի հետեւանքները հաղթահարելու համար։ Ընդհանուր առմամբ, Շվեդիան մոտ 2,82 մլն դոլար է հատկացրել Կարմիր խաչի եւ Կարմիր մահիկի ընկերությունների միջազգային ֆեդերացիային, Ֆինլանդիան՝ մեկ միլիոն։

Դժվար ժամանակներում Թուրքիային օգնության հասնելու Արեւմուտքի անվերապահ պատրաստակամությունը չի կարող չփոխել Անկարայի դիրքորոշումը։ Ակնհայտ է, որ իր նախընտրական ծրագիրը հակաարեւմտյան նարատիվի հիման վրա կառուցած Էրդողանը հարկադրված է լինելու գոնե հրապարակային ելույթների մակարդակով փոխել տոնայնությունն ու վերաբերմունքը ՆԱՏՕ-ի գործընկերների նկատմամբ։

Բացի այդ, չի կարելի բացառել, որ դաշինքին միանալու Շվեդիայի եւ Ֆինլանդիայի թեկնածությունների հաստատման գործընթացը կարագանա։ Ամեն դեպքում, սկանդինավյան երկրների հետ կոնսենսուսի ձեռքբերումը Թուրքիայի ղեկավարությունը կարող է ներկայացնել որպես դիվանագիտական հաղթանակ։

Եթե ելնենք նրանից, որ ընտրությունները Թուրքիայում այնուամենայնիվ կանցկացվեն մայիսի 14-ին, ապա հանրապետության խորհրդարանում Ստոկհոլմի եւ Հելսինկիի քվեարկությունը պետք է տեղի ունենա մինչ նրանցից առաջ օրենսդիր մարմնի արձակուրդ գնալը, այսինքն՝ մինչեւ ապրիլի կեսերը։

Միեւնույն ժամանակ, Անկարան, հաղթահարելով երկրաշարժի հետեւանքները, ակնհայտորեն որոշակիորեն հեռանում է ուկրաինական պատերազմից եւ ավելի քիչ հավանական է, որ հանդես գա միջնորդական նախաձեռնություններով, հատկապես արեւմտյան երկրների կողմից Կիեւին նոր զինատեսակներ փոխանցելու եւ հակամարտության սպասվող սրացման ֆոնին։

Այժմ Թուրքիայի առաջնորդը, որը նախկինում հանդես էր գալիս որպես բանակցությունների միջնորդ, հավանաբար կսահմանափակվի Վլադիմիր Պուտինի եւ Վլադիմիր Զելենսկու հետ հեռախոսազրույցներով՝ կողմերին կոչ անելով հակամարտությունը լուծել քաղաքական-դիվանագիտական ճանապարհով։