Այնտեղ, որտեղ կան «հեղափոխական արդարադատության» տարրեր, կապիտալը անորոշության մեջ է։ Այս մասին NEWS.am–ին տված հարցազրույցում ասել է նախկին փոխվարչապետ, Հայաստանի ամերիկյան համալսրանի Բիզնեսի եւ տնտեսագիտության քոլեջի դեկան Վաչե Գաբրիելյանը։

Պարոն Գաբրիելյան, ինչպես եք գնահատում հարկային օրենսգրքի փոփոխությունները՝ հատկապես հաշվի առնելով,որ դա սկիզբ է առել դեռ նախորդ իշխանության ժամանակ: Ո՞րն է նոր հարկային օրենսգրքի գաղափարաբանությունը, տրամաբանությունը: Ի՞նչ խնդիր է այն լուծելու:

Հարկային օրենսգրքում նախատեսված որոշ փոփոխություններ կիրարկման արդյունքում առաջ եղած խնդիրներին են պատասխանում, որոշ փոփոխություններ ունեն ներդաշնակեցնող բնույթ, որոշ դրույթներ նորամուծություններ են: Առաջինը սովորաբար դրական է, քանի որ օրենքը պետք է պրակտիկայով փորձարկված եւ աշխատող լինի: Երկրորդն ապահովում են տարբեր հարկերի համադրելիությունը, որպեսզի մի հարկի հաշվին մյուսից խուսափել չլինի. Վերջապես, երրորդը միտված է քաղաքականության փոփոխություններին:

Թեեւ չեմ կարող ասել 100 տոկոս վստահությամբ, նախկին քննարկումներից չեմ մտաբերում միայն միկրոձեռնարկությունների լուծումը: Այդ լուծումը, սակայն, տեղավորվում է հարկային տարբեր ռեժիմների հնարավորինս նվազեցման նախկինում եւս հետապնդվող քաղաքականության մեջ։ Միաժամանակ ուզում եմ նշել որ վերջնական որոշումներ շատ հարցերի վերաբերյալ առկա չէին։

Եթե կարճ ձեւակերպեմ փոփոխությունների գաղափարաբանության իմ ընկալումը, ապա այն ուղղակի հարկերի զգալի ցածրացման միջոցով ներդրումների եւ տնտեսական ակտիվության խթանումն է՝ հարկային եկամուտների պակասը հնարավորինս վերականգնելով անուղղակի, մասնավորապես, ակցիզային հարկերի ավելացման շնորհիվ։ Դե ֆակտո, անգամ որոշակի եկամտային ռիսկեր ստանձնելու գնով, իշխանություններն ամեն կերպ ձգտում են խրախուսել տնտեսական աճը։

Ես վերջնական հաշվարկները չեմ տեսել, սակայն կարծում եմ որ առկա են եկամտային չեզոքության, այսինքն՝ հարկային նույն եկամուտներն ունենալու, ռիսկեր։ Մասնավորապես, ակցիզային հարկերի բարձրացումը, լինի այն  հարկադրույքների բարձրացում, թե նոր ապրանքների ընդգրկումը, միշտ չէ, որ բերում է համաչափ եկամտային աճի: Ավելացված արժեքի շեմը շատ բարձր՝ 115 մլն դրամ շրջանառությունը թողնելը (աշխարհում հինգերորդ ցուցանիշը), եկամուտների նվազումից բացի նաեւ որոշակի խնդիրներ է ստեղծում տնտեսությունում, քանի որ փոքր ընկերություններին դարձնում է ոչ ցանկալի գործընկեր խոշորների համար, քանի որ նրանք ի վիճակի չեն լինում դեբետագրել մանր արտադրողից ձեռք բերված ապրանքի գնում առկա ԱԱՀ-ը։

Գիտեք, որ թեեւ տնտեսությունում ռեսուրսների տեղաբաշխման տեսակետից այն ավելի արդյունավետ է, ես խնդրահարույց եմ համարում եկամտահարկի պրոգրեսիվությունը վերացնելը։ Տնտեսական աճը չխաթարելու եւ հարկային արդարացիությունը համադրող հարկման տեսական լավագույն լուծումն, ըստ իս, տեղական ինքնակառավարման բյուջեներ գնացող շուկայական արժեքի վրա հիմնված գույքահարկի համակարգն է։ Նման դրույթ առկա է կառավարության ծրագրում։ Հուսով եմ, որ դրա վաղուց սկսված նախապատրաստական աշխատանքները մոտ ապագայում կավարտվեն եւ կառավարությունն այդ նախագիծը եւս շուտով կներկայացնի հանրության դատին։

Ի՞նչ պետք է անել երկիր ներդրումներ ներգրավելու համար: Ինչո՞ւ նման հոսք հիմա չկա եւ երբ կարող ենք ակնկալել այդպիսի ներդրումներ:

Չնայած 2017-18 թթ․որոշակի ակտիվացմանը, ներդրումների պակասը նոր միտում չէ եւայդ միտումը շատ արագ չի փոխվի։ Քաղաքական փոփոխություններով պայմանավորված, հատկապես արտաքին ներդրողները դեռեւս զգուշավոր կլինեն Հայաստանի վերաբերյալ։ Խնդիրն այն չէ, որ նրանք չեն վստահում իշխանությունների բարի կամքին եւ խոստումներին, կամ որ իշխանությունները բավարար ջանք ու եռանդ չեն ներդնում ներդրումներ ներգրավելու համար։ Շատ կամ քիչ, այս երկու գործոնն էլ առկա են։

Խնդիրը ներդրումների խողովակներն են։ Որպես կանոն, ներդրումների շատ ցածր տոկոսն է լինում 100 տոկոսանոց ուղղակի ներդրումներ. Դրանք հիմնականում լինում են ցածր մասնաբաժնով՝ արժեթղթերում եւ կոչվում պորտֆելային, կամ ավելի մեծ մասնաբաժնով, սակայն անպայման լոկալ գործընկերոջ հետ՝ ռիսկերը կիսելու եւ կառավարելու նպատակով։ Հիմա տեղական կապիտալին տիրապետող հնարավոր գործընկերների (որոնցից շատերն ազդեցիկ էին նախկին իշխանության օրոք) եւ նրանց հնարավոր ակտիվների (շենք, շինություն, գործարան, հող եւ այլն) հետ կապված անորոշության խնդիրներ կան։ Հնարավոր գործընկերները հաճախ վստահ չեն՝ այդ ակտիվները կարելի՞ է գնել, դրանց վրա միասին ինչ-որ բան կառուցել, թե՞ դրանք կարող են ինչ-որ պահի ապօրինի ճանաչվել կամ ծանրաբեռնվել հարկային կամ այլ պարտավորություններով (օրինակ, հայտնաբերվեն նոր համասեփականատերեր)։

Սա հայկական առանձնահատկություն չէ։ Ցանկացած նոր իշխանություն, հատկապես ժողովրդական ալիքով փոփոխություններից հետո, նորովի է մեկնաբանում կապիտալի՝ երկրում հավասար հնարավորությունների հարցը։ Որոշ երկրներում դա ձեւակերպվում է «այսուհետ բոլորի համար հավասար» պայմաններով, որոշ երկրներում «հեղափոխական արդարադատությունը» ջանում է ինչ-որ մի բանաձեւով վերականգնել իր պատկերացումներով խաթարված արդարությունը։ Բոլոր այն տեղերում, որտեղ կան «հեղափոխական արդարադատության» տարրեր (օրինակ, հանկարծակի կամավոր վճարումներ պետական բյուջե) կամ հեռանկար, կապիտալը (այդ թվում հաճախ կոնկրետ գույքը) գտնվում է անորոշության մեջ։

Անորոշության մեջ գտնվող կապիտալը չի կարողանում գտնել գործընկեր։ Եթե այդպիսի կապիտալը շատ է, նա ոչ միայն նոր գործընկեր շատ դժվար է գտնում, այլեւ ներքին ներդրումներ հապաղում է կատարել։ Լրահոսից կարելի է ենթադրել, որ շատ խոշոր տնտեսվարողների վերաբերյալ հարուցված են գործեր (հավանաբար օբյեկտիվ հիմքերով): Դրանցում առկա պարտավորությունների ճշտումը կարող է պահանջել բազմաթիվ ամիսներ, քանի որ անգամ զանցանքի 100 տոկոսով ճշմարիտ լինելու պարագայում հաշվարկները կարող են էապես տարբերվել եւ ի վերջո կարգավորվել միայն դատարանում։

Միաժամանակ, ի տարբերություն խոշոր տնտեսվարողների, բազմաթիվ փոքր եւ միջին տնտեսվարողներ հավատում են ընդլայնման հնարավորությանը, նրանց մոտ առկա է որոշակի ոգեւորություն եւ նրանք սեփական շահույթի եւ բանկային վարկերի հաշվին գնալու են ընդարձակման։ Սա նշանակում է, որ կլինի ներդրումների որոշակի ծավալ՝ հիմնականում ի հաշիվ բազմաթիվ փոքրածավալ ներդրումների։Խոշոր ներդրումային ծրագրերը մոտ ապագայում թեեւ ոչ անհնար, սակայն քիչ հավանական են։

Ինչպե՞ս եք վերաբերվում իշխանությունների հայտարարած «տնտեսական հեղափոխությանը»: Արդյոք խզում չկա հայտարարվող տնտեսական հեղափոխության եւ 5 տոկոս տնտեսական աճի կանխատեսումների միջեւ:

Հեղափոխություն, որպես կանոն, իշխանությունները չեն անում, անում է ժողովուրդը, տվյալ պարագայում՝ տնտեսվարողները։ Իշխանությունը կարող է իրականացնել ծրագրեր, որոնք կարող են նպաստել տնտեսվարողների առավել արտադրողական լինելուն, բայց երեւի թե ոչ հեղափոխություն անել։

Ընդհանրապես, դժվար է սահմանել հեղափոխությունը, հատկապես տնտեսական հեղափոխությունը։ Քանի որ ինձ համար հստակ չեն այդ հասկացության չափորոշիչները, ձեռնպահ կմնամ գնահատականներ տալուց։ Եկեք այս նախաձեռնությունը դիտարկենք որպես ժողովրդին տնտեսական ճակատում մոբիլիզացնելու եւ ուղղորդելու կոչ։

Արդեն 10 ամիս է՝ հանքարդյունաբերությունը կանգնած է անորոշության առջեւ: Մինչեւ հիմա պարզ չէ, Ամուլսարի հանքը գործելու է, թե ոչ: Նույնը վերաբերում է Թեղուտին եւ Ալավերդու պղնձաձուլարանին: Դուք ինչպե՞ս եք տեսնում խնդրի լուծումը, որ եւ ոլորտը զարգանա,եւ էկոլոգիան չտուժի:

Կարծում եմ, որ լուծումը մեկն է՝ տեղեկացված երկխոսություն։ Խնդիրը հետեւյալն է՝ բնապահպանության ո՞ր մակարդակի պայմաններում է հանքարդյունաբերությունը մնում տնտեսապես շահավետ։ Եթե այդ մակարդակը հեռու է իդեալականից, ապա առկա տնտեսական շահութաբերության եւ տեխնոլոգիաների պայմաններում ինչպիսի՞ ժամանակահատվածում է հնարավոր հասնել բնապահպանական ցանկալի մակարդակին։ Արդյո՞ք դա տեսանելի ապագայում է։ Ցավոք, նման տրամաբանությամբ «թվային» բանավեճ Հայաստանում չկա, որպեսզի հասարակությունը կարողանա կողմնորոշվել։ Երբ բանավեճը ոչ թե այս հարթությունում է, այլ էնդեմիկ թիթեռների՝ տվյալ բարձրությունում ձվադրելու կենսաբանական հնարավորության վերաբերյալ, հասարակությունը կարող է միայն բեւեռացվել։

Ձեր նշած երկու խնդիրներն էլ ավելի լայն են, թեեւ յուրովի։ Թեղուտի գործարկումը միայն բնապահպանական խնդիր չէ, կան կոնկրետ ձեռնարկության սեփականության եւ ֆինանսավորման խնդիրներ։ Ինչ վերաբերում է Ամուլսարին, ապա դա միայն հանքարդյունաբերության խնդիրը չէ, ամբողջ տնտեսության խնդիրն է։ Դրսում ցուցակված Հայաստանի միակ ընկերության գործող լիցենզիայի առկայության պայմաններում չգործելը ներդրումներ ներգրավելու տեսակետից ունի շատ ավելի լայն եւ հստակորեն ոչ ցանկալի ազդեցություն. բազմաթիվ ներդրողներ երկրում իրենց շահերի գործնական պաշտպանության տեսակետից նայում են հատկապես այս օրինակին։

Կարծում եմ, կառավարության համար հրատապ է օր առաջ վերջացնել փորձաքննությունը եւ դրա արդյունքների մասին հստակորեն տեղեկացնելով թե՛ հայաստանյան հանրությանը, թե՛ միջազգային ներդրումային շրջանակներին, առանց տատանվելու հետեւողականորեն կյանքի կոչել դրանից բխող հետեւանքները։ Ինչպես նշեցի վերեւում, այս անորոշությունը բնավ ցանկալի չէ ներդրումներ ներգրավելու տեսակետից։

Ինչպե՞ս եք գնահատում այս պահին Հայաստանի տնտեսության վիճակը: Կառուցվածքային առումով փոփոխություններ կա՞ն, եթե կան, դրանք որ ուղղությամբ են: Կարելի՞ է համարել, որ ՀՀ տնտեսության կառուցվածքը դիվերսիֆիկացված է:

Գիտեք, հարցը շատ համապարփակ է կարճ պատասխանելու համար։ Կառուցվածքային առումով դեռեւս վաղ է փոփոխությունների մասին խոսելը։ Հիմա տնտեսությունն ավելի տարազանված (դիվերսիֆիկացված) է, քան 2010-ին, բայց բնականաբար ոչ ավելի, քան մեկ տարի առաջ եւ ոչ ավելին քան ուզում ենք ունենալ։ Հուսով եմ, որ կառավարության ծրագրից բխող միջոցառումներն ավելի կոնկրետ կլինեն կառուցվածքային փոփոխությունների նախատեսվող ուղղությունները հստակորեն գնահատելու համար։

Դուք մեծ հոդված էիք գրել՝ կապված տնտեսությունում պետության դերի, ՀՆԱ-ի մեջ պետական ծախսերի հարաբերակցության վերաբերյալ: Կմանրամասնե՞ք, թե որն է լավագույն հարաբերակցությունը Հայաստանի համար:

Շնորհակալ եմ, որ հնարավորություն եք տալիս իմ հարցադրումները ներկայացնել նաեւ ձեր ընթերցողներին։ Չանդրադառնամ պետության դերին, քանի որ այն կարող է շատ ավելին կամ պակաս լինել քան ՀՆԱ մեջ պետական ծախսերի հարաբերակցությունը։ Պետական ծախսերի տեսակետից առաջարկել եմ որպես այդ հարաբերակցության երկարաժամկետ թիրախ քննարկել 35 տոկոսը, որը զարգացած երկրների միջինից ցածր է, սակայն բավական բարձր՝ մեզ նման երկրների համար։

Մենք պարտավոր ենք ունենալ նվազագույն զարգացում ապահովող 30 տոկոսից ավելի բարձր մակարդակ երկու գործոնի պատճառով՝ պարտադրված ռազմական ծախսերի եւ փոքր բաց տնտեսություն: Միեւնույն ժամանակ, նվազեցնող գործոն է կուտակային կենսաթոշակային համակարգը, որն արժանապատիվ կենսաթոշակի ապահովման հանրային ամենարդյունավետ ձեւն է:

Ինչպես նշել էի հոդվածում, հարկեր/ՀՆԱ հարաբերակցության 2004 թ․ 14 տոկոսից 15 տարում հասել ենք 21 տոկոսի։ Ցանկալի է, որ պետական ծախսեր/ՀՆԱ հարաբերակցության 25 տոկոսից 35-ին հասնենք փոքր-ինչ ավելի արագ, բայց ոչ այնքան արագ, որ տնտեսությունը չդիմանա։

Հոդվածի ելակետներից մեկն այն էր, որ քննարկվող հարկային փոփոխությունները լավագույն դեպքում կարող են եկամտային տեսակետից չեզոք լինել, քանի որ ակցիզային հարկերի բարձրացումը միշտ չէ, որ բերում է համաչափ եկամտային աճի: Արդյունքում իմ կողմից նշված 35 տոկոս պետական ծախսեր/ՀՆԱ հարաբերակցությունը ոչ թե կմոտենա, այլ թերեւս ժամանակավորապես կհեռանա։