Սեպտեմբերի 21-ի տոնական միջոցառումները՝ նվիրված Հայաստանի անկախության 30-ամյակին, սկանդալներով սկսվեցին: Լրագրողներին թույլ չտրվեց լուսաբանել վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանի գլխավորությամբ պաշտոնյաների այցը «Եռաբլուր» զինվորական պանթեոն: Ակնհայտ է, որ դա պայմանավորված էր նրանով, որ մի խումբ մարդիկ պատրաստվում էին խանգարել նրանց՝ իրենց որդիների մահվան մեջ մեղադրելով վարչապետին: Նախօրեին հայտնի դարձավ, որ Փաշինյանը Թուրքիայի նախագահ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանին առաջարկել է վերսկսել հարաբերությունների կարգավորման համար բանակցությունները, գրել է «Նեզավիսիմայա գազետա»-ն:
Նիկոլ Փաշինյանը երկու շաբաթ առաջ հայտարարեց երկրի անկախության 30-ամյակին նվիրված գունագեղ տոնակատարության մասին եւ ի պատասխան 44-օրյա պատերազմում ռազմական պարտության ֆոնին «հատուկ տոնակատարությունների» անտեղիության վերաբերյալ առարկություններին, հայտարարեց, որ դրանք անցկացվելու են զոհերի հիշատակին: Դրանից հետո նա այցով մեկնեց Թբիլիսի, որի ընթացքում, ըստ ամենայնի, իր վրացի գործընկեր Իրակլի Ղարիբաշվիլիի միջոցով առաջարկ փոխանցեց Էրդողանին:
Մամլո ասուլիսի ժամանակ Թուրքիայի ղեկավարը խոսեց Հայաստանի վարչապետի ցանկության մասին եւ զգուշացրեց. «Դուք պետք է համապատասխան քայլեր ձեռնարկեք: Մենք փակ չենք հանդիպման համար, բայց անհրաժեշտ է բարի կամքի դրսեւորում: Եթե այս հանդիպումը կայանա, Թուրքիան պատրաստ է դիվանագիտական հարաբերություններ հաստատել»: Էրդողանը հույս հայտնեց, որ Երեւանը եւ Անկարայի դաշնակից Բաքուն կհաղթահարեն դժվարությունները` բացելով այսպես կոչված Զանգեզուրի միջանցքը, որը Ադրբեջանը կկապի Նախիջեւանի հետ: Ընդ որում, թուրքական ԶԼՄ-ները դեռ օգոստոսին գրել էին, որ Թուրքիան պատրաստ է կարգավորել հարաբերությունները Հայաստանի հետ, եթե վերջինս հրաժարվի ցեղասպանության հարցից, թուրքական տարածքների նկատմամբ պահանջներից, որոնք կոչում է Արեւմտյան Հայաստան, ամբողջությամբ հեռանա Ղարաբաղից եւ ապահովի Բաքվի ու Նախիջեւանի միջեւ կապը: Այստեղից կարելի է ենթադրել, որ Երեւանի եւ Անկարայի կուլիսային շփումները դիվանագիտական հարաբերությունների վերականգնման վերաբերյալ սկսվել են առնվազն այս ամառ:
Հիշեցնենք, որ հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորման վերջին փորձերը կատարվել են 2008-2009 թվականներին: Նախագահներ Սերժ Սարգսյանն ու Աբդուլլահ Գյուլը փոխայցելություններ են կատարել երկրների ազգային հավաքականների մասնակցությամբ ֆուտբոլային խաղերին: «Ֆուտբոլային դիվանագիտություն» անվանումը ստացած գործընթացը իր գագաթնակետին հասավ 2010 թ. հոկտեմբերի 10-ին Ցյուրիխյան արձանագրությունների ստորագրմամբ` երկկողմ համաձայնագրեր, որոնք նախատեսում են հարաբերությունների կարգավորման գործընթացի սկիզբ առանց նախապայմանների: Չնայած այն բանին, որ ԱՄՆ-ը, Ռուսաստանը եւ Ֆրանսիան շահագրգռված էին համաձայնագրերի կատարմամբ, գործընթացը հեռուն չգնաց: Անկարան ենթարկվեց Բաքվի ուժեղ ճնշմանը, որը հիշեցրեց Ղարաբաղյան հարցում եղբայրական պարտքի մասին: Իսկ Թուրքիան, որը կախված է Ադրբեջանից էներգամատակարարումներից, հետ կանգնեց: Պաշտոնական պատճառը ՀՀ իշխանությունների կողմից Ցյուրիխի համաձայնագրերի փոխանցումն էր Սահմանադրական դատարան` երկրի Հիմնական օրենքին փաստաթղթի համապատասխանությունը որոշելու համար: Սա պարտադիր ընթացակարգ է, որով անցնում են ՀՀ կառավարության կնքած բոլոր միջազգային պայմանագրերը: Սակայն թուրքական կողմը հայտարարեց, որ այդ գործողությունները հակասում են ձեռք բերված պայմանավորվածություններին: Թուրքիայի խորհրդարանը ձեռնպահ մնաց Ցյուրիխի արձանագրությունների վավերացումից: 2015 թվականի փետրվարին հայկական կողմը հետ կանչեց արձանագրությունները խորհրդարանից՝ պատճառաբանելով, որ այս հարցում Թուրքիայի կողմից կառուցողական գործողությունները բացակայում են: Եվս երեք տարի անց Երեւանը անվավեր ճանաչեց Ցrյուրիխի արձանագրությունները, իսկ Սերժ Սարգսյանը դրանք չեղյալ հայտարարելու վերաբերյալ հրամանագիր ստորագրեց:
Չի կարելի ասել, որ կատարվածը չափազանց հիասթափեցրեց հայ եւ թուրք հասարակություններին: Թուրք ազգայնական շրջանակներում համաձայնագրերի իրագործումն իսկապես դիտարկվում էր որպես դավաճանություն Ադրբեջանի հետ հարաբերություններում: Հայ հասարակության մի մասը մտավախություն ուներ, որ Թուրքիայի հետ հարաբերությունների կարգավորումը Հայաստանի համար այլ սպառնալիքներ կստեղծեր: Մասնավորապես, այն փաստը, որ 3 միլիոն բնակչությամբ ու տնտեսապես խնդրահարույց Հայաստանի եւ 80 միլիոն բնակչությամբ ու տնտեսապես շատ ավելի հզոր Թուրքիայի միջեւ սահմանների բացումը կարող է հանգեցնել մի պետության կողմից մյուսի փաստացի կլանմանը:
Այսօր Փաշինյանի նախաձեռնությունը կրկին անընդունելի է հայ բնակչության մի մասի համար: Պատճառն արդեն ոչ միայն ֆոբիաների մեջ է, այլ 44-օրյա պատերազմի արդյունքում ստեղծված իրավիճակի: Ինչպես հայտնի է, հայերի համար գրեթե ճակատագրական դեր խաղաց Ադրբեջանին Թուրքիայի աննախադեպ ռազմական աջակցությունը: Նման հանգամանքներում անտեղի է միջնորդների միջոցով Անկարայի հետ կապ հաստատելը: «Այլընտրանքային նախագծեր» փորձագիտական խումբը հրապարակեց մի հոդված, որում ասվում է, որ աշխարհում կա օրենք՝ խուսափել այնպիսի գործողություններից, որոնք կարող են հանգեցնել հասարակության պառակտմանը: Սակայն Հայաստանի իշխանությունները հարկ չեն համարում դրան հավատարիմ մնալ: Ըստ հոդվածի հեղինակների՝ այս օրերին իշխանությունները կարող են հայ հասարակությունից միայն ներողություն խնդրել այն բանի համար, որ միջպետական մայրուղին վերահսկվում է ադրբեջանական զինուժի կողմից (խոսքը Գորիս-Կապան ճանապարհի մասին է), իսկ Հայաստանի քաղաքացիների անվտանգությունն ապահովվում են ռուս խաղաղապահները, իսկ ավելի լավ է ներողությունների փոխարեն հայտարարել հրաժարականի մասին: Փորձագիտական խումբը սուր քննադատության ենթարկեց տոնակատարության գաղափարը՝ այն համարելով բարոյականությանը հակասող եւ վնասակար պետության իմիջի համար:
Դիտորդները նաեւ նշում են, որ Փաշինյանի՝ Էրդողանին ուղղված առաջարկը հնչել է ադրբեջանա-թուրքական հերթական զորավարժությունների ֆոնին, այժմ արդեն՝ Նախիջեւանի Ինքնավար Հանրապետությունում: Վարժանքներին մասնակցում են մոտոհրաձգային ստորաբաժանումներ, հետեւակ, հատուկ նշանակության ջոկատներ եւ այլն:
Թուրք-ադրբեջանական դաշինքի ուժի հերթական ցուցադրումը, թերեւս, ենթադրում է ոչ այնքան Հայաստանի ահաբեկում, որքան պատասխան Իրանի գործողություններին, որը ստորաբաժանումներ եւ ավիացիա է տեղափոխել Ադրբեջանի հետ սահման: Սա, իր հերթին, հավանաբար կապված է հիշյալ Գորիս-Կապան ավտոճանապարհին իրանցի վարորդների ձերբակալությունների հետ: Իսկ ավելի շատ դա նման է Կասպից ծովում ադրբեջանա-թուրքական վերջին զորավարժություններին արձագանքի: Ամենամեծ ջրամբարի ավազանում ոչ կասպյան պետության ռազմական ներկայությունը Կասպից ծովի հինգ ափամերձ պետությունների կոնվենցիայի խախտում է:
Երբ համարը պատրաստվում էր հրապարակման, հայտնի դարձավ, որ Հայաստանի իշխանությունները հրաժարվել են երեկոյան շքեղ տոնակատարություններից եւ որոշել են սահմանափակվել դասական երաժշտության համերգով:
