Պատմությունը շարունակում է բաժանել հայկական եւ թուրքական պաշտոնական շրջանակներին, սակայն քաղաքացիական հասարակությունում, գիտամշակութային շրջանակներում բազմաթիվ նախաձեռնություններն ուղղված են երկու հասարակությունների միջեւ կապերի վերածննդին: Այս մասին գրել է Եվրոպայի Խորհրդի կայքում հրապարակված «Հայ-թուրքական կապերի վերականգնումն ու մարդու իրավունքները» հոդվածում գրել է Եվրոպայի Խորհրդի մարդու իրավունքների հանձնակատար Նիլս Մույժնիեքսը:
Հոդվածում նա 1915-1923 թվականների իրադարձությունները բնորոշելու համար օգտագործում է հնարավոր բոլոր սահմանումները՝ բացի «ցեղասպանություն» բառից, չնայած եւ չի ժխտում այդ իրադարձությունները:
Ներկայացնում ենք հոդվածի թարգմանությունը՝ որոշ կրճատումներով:
«Ապրիլի 24-ը 100-րդ տարելիցի օրն է Օսմանյան կայսրությունում հայերի զանգվածային սպանությունների, տեղահանության եւ թալանի մեկնարկի, որը հանգեցրեց Անատոլիայում հայերի գրեթե ամբողջական ոչնչացման: Պատմության ծանր ժառանգությունը խորը ճեղքվածք առաջացրեց երկու հանրությունների միջեւ եւ այդ իրադարձությունների բնորոշման հարցում Ցեղասպանություն բառը ձեւավորվեց: Ամեն դեպքում, հաճելի է տեսնել, թե ինչպես են բազմաթիվ մարդիկ փորձում հաղթահարել ցավալի անցյալը եւ փոխըմբռնում, հաշտեցում քարոզել ու վերակառուցել ընդհանուր պատմությունը:
Սառույցը շարժվեց
Թուրքիայում «1915 թվականի իրադարձությունների մասին» քննարկումները երկար ժամանակ տաբու էին կամ նույնիսկ քրեորեն հետապնդելի՝ որպես «թրքության» վիրավորում: Վերջին տարիներին նման հետապնդումներն ավելի հազվադեպ են: Բացի այդ, թուրքերի եւ հայերի միջեւ հանդիպումներն ավելի հաճախակի են դարձել, իսկ հենց Թուրքիայում քաղաքական եւ մշակութային էվոլյուցիա է սկսվել:
Չնայած Հայաստանի եւ Թուրքիայի միջեւ ցամաքային սահմանը դեռեւս փակ է, հարեւանին այցելության այլ խոչընդոտներ չկան: Արդյունքում, եթե 2000 թվականին Թուրքիայում Հայաստանի 5.500 քաղաքացի էր եղել, ապա 2013 թվականին՝ ավելի քան 73 հազար: 2011 թվականին թուրքական իշխանությունները նույնիսկ հայկական ծագմամբ ներգաղթյալների երեխաներին Թուրքիայի հայկական դպրոցներում սովորելու հատուկ թույլտվություն տվեցին: Շատ հայեր Թուրքիայում աշխատանք են փնտրում, սովորաբար՝ ոչ պաշտոնապես, իսկ շատերը՝ ե՛ւ Հայաստանից, ե՛ւ Սփյուռքից, ժամանում են՝ պատմական հայրենիքը տեսնելու:
Թուրքիայում աշխուժացել են նաեւ անցյալի մասին քննարկումները: Կարեւոր հիմնաքար դարձավ 2005 թվականին Ստամբուլում անցկացված գիտաժողովը: Հաջորդող տարիներին Թուրքիայում հայկական ժառանգության մասին անթիվ աշխատանքներ հրապարակվեցին: Թուրքիայի հասարակության շրջանում շրջադարձային կետ դարձավ 2007 թվականին հայ լրագրող Հրանտ Դինքի սպանությունը, որը հանգեցրեց անցյալը վերարժեւորելու հետագա կոչերի: Իսկ 2008 թվականին Թուրքիայի մտավորականության ներկայացուցիչները հազարավոր ստորագրություններ հավաքեցին՝ «Մեծ աղետի» համար հայերից ներողության խնդրանքով:
Քաղաքացիական հասարակության այժմյան նախաձեռնությունները
Վերջին տարիներին մեծ թվով նման նախաձեռնություններ են իրականացվել: Ժողովրդական դիվանագիտությունը բավական առաջ է անցել պաշտոնական հարաբերություններից, որոնք շարունակում են փակուղում մնալ: 2009 թվականից Հրանտ Դինքի հիմնադրամը Թուրքիայում լրագրողների փոխանակման ծրագրեր է իրականացնում՝ երկու երկրները լավագույն ճանաչելու համար: Հայկական կողմում առաջին տեսանյութերի կենտրոնում հայտնվեցին հայերին փրկած «արժանավոր թուրքերը»:
2014 թվականին հասարակական կազմակերպությունները Եվրամիության աջակցությամբ Թուրքիայում եւ Հայաստանում «Հայաստան-Թուրքիա կարգավորման գործընթացի աջակցության» ծրագիր սկսեցին: Դրանում ներառված են լրագրողների, արվեստի գործիչների, բնապահպանական ակտիվիստների փոխայցելություններ, ուսուցիչների համար ամառային դպրոցներ, ցուցահանդեսներ, թուրք-հայկական երիտասարդական նվագախմբին աջակցություն, գիտնականների շփումներ:
Այս ամենն արդեն նպաստել է թուրքական հասարակության էվոլյուցիային: Եթե նախկինում մեծամասնության տառապանքները հակադրվում էին հայերի տառապանքներին, ապա հիմա մյուս կողմի տառապանքը ճանաչելու եւ այն հավաքական հիշողության մեջ ներառելու ձգտում կա: Երկու երկրների իշխանությունները պետք է սատարեն նման նախաձեռնությունները:
Ողբերգությունից 100 տարի է անցել, հանցագործներից ոչ ոք ողջ չէ, նրանց պատասխանատվության կանչել հնարավոր չէ: Ժամանակակից Թուրքիայում առաջընթացի նախանշան կարող է դառնալ պաշտոնական դիրքորոշման էվոլյուցիան: Խոսքը ոչ միայն թուրքական առաջնորդների պաշտոնական հայտարարությունների մասին է, այլ, օրինակ, դպրոցական դասագրքերի, պետական թանգարանների եւ մշակութային քաղաքականության այլ տարրերի: Արդյո՞ք կդատապարտեն հանցագործներին, կճանաչե՞ն, արդյոք, հանցագործությունը: Թե՞ կլռեն, կարդարացնեն, նույնիսկ կփառավորեն:
Եվս մեկ ասպեկտ. զոհերի եւ նրանց ժառանգների հարցը: Ցեղասպանությունը վերապրածների թիվը 100 տարի անց շատ փոքր է: Սակայն տուժել են նաեւ նրանց բազմաթիվ ժառանգներ: Այս դեպքում ուղիներից մեկը կարող է դառնալ ողբերգության ճանաչումը հիշատակի օրերի, հուշարձանների, արարողությունների ճանապարհով: Արդեն արձանագրվել են Թուրքիայում հայերի գույքի վերադարձի դեպքեր, իսկ հայկական մշակութային ժառանգության մի մասը (հազարավոր հուշարձաններ՝ միայն հատուկենտ - խմբ.) վերականգնվել, ինչպես, օրինակ, Դիարբեքիրի Սուրբ Կիրակոս եւ Աղթամարի Սուբ Խաչ եկեղեցիները (որտեղ թույլատրվում է պատարագ մատուցել միայն տարին մեկ անգամ - խմբ.): Իսկ վերջերս Վանի քաղաքային խորհուրդը վերականգնեց հայկական (եւ քրդական) աշխարհագրական անվանումները: Բայց այստեղ դեռեւս շատ բան կա անելու»:
