Համշենահայ Մահիր Օզքանը Հայոց ցեղասպանության վերաբերյալ համշենցիների տեսակետներն է ներկայացրել, րը ներկայացնում ենք Akunq.net-ի թարգմանությամբ։
Էթնիկ ինքնությունները բազմաշերտ են: Այդ բազմաշերտության պատճառն այն է, որ ինքնությունը կազմավորող բազմաթիվ փոփոխականներ կան, և որ այդ փոփոխականները տարբեր մակարդակներում են փոխադարձություն գտնում իրենց որևէ էթնիկ ինքնությամբ բնորոշող մարդկանց մեջ: Այդ պատճառով որևէ էթնիկ ինքնության ընդհանուր առանձնահատկություններից` ժամանակ առ ժամանակ որոշիչը հանդիսացող մի առանձնահատկություն չկրող որևէ անհատ անգամ կարողանում է իրեն բնորոշել ինքնության մյուս առանձնահատկություններով: Էթնիկ ինքնության որոշիչ տարրը տարբերվում է` ըստ պատմական դարաշրջանների, էթնիկ խմբի առանձնահատկությունների, աշխարհագրության և բազմաթիվ այլ փոփոխականների: Այդ փոփոխականները կարելի է թվարկել որպես այնպիսի մշակութային տարրեր, ինչպիսիք են` լեզուն, ենթադրելի կամ իրական ցեղային կապը, կրոնը, ընդհանուր տարածքին պատկանելու զգացումը, սովորույթներն ու ավանդույթները, արժեքային համակարգը:
Այն ժամանակաշրջանում, երբ տեղի էր ունենում Հայոց ցեղասպանությունը, համշենցիները կրոնական տեսանկյունից ապրում էին որպես երկու առանձին հանրություն` մահմեդական համշենցիներ և քրիստոնյա համշենցիներ: Այդ տարբերությունը որոշիչ է եղել այդ երկու խմբի` Հայոց ցեղասպանության գործընթացում գտնված դրության առումով: Տվյալ ժամանակաշրջանում կրոնական տարրն ընդունվել է որպես ամենակարևոր գործոն: Կարելի է ասել, որ Ցեղասպանության ժամանակ և Թուրքիայի Հանարպետության հիմնվելու ընթացքում բոլոր էթնիկ ինքնությունները հիմնականում գործել են` իրենց կրոնական ինքնության համաձայն: Ավելի ճիշտ, կարելի է ասել, որ թուրքական ազգայնական շարժումը կարողացել է այնպես անել, որ բոլոր մուսուլման ժողովուրդները շարժվեն` իրենց կարիքների շրջանակներում: Կարող ենք արձանագրել, որ այդ վիճակը հանգեցրել է նրան, որ չնայած քրիստոնյա համշենցիները մյուս հայերի հետ կիսել են նույն ճակատագիրը, սակայն մահմեդական համշենցիների կացությունը շատ ավելի բարդ է եղել:
Ի՞նչ է պատահել քրիստոնյա համշենցիներին
Շատ բան կարելի է գրել այն մասին, թե ինչեր են եկել քրիստոնյա համշենցիների գլխին: Սակայն սույն հոդվածի հիմնախնդիրը դա չէ: Եթե կարճ կապենք, ապա կարող ենք արձանագրել, որ քրիստոնյա համշենցիները կիսել են այն ճակատագիրը, որը Ցեղասպանության ժամանակ բաժին էր ընկել ամբողջ Թուրքիայի հայերին: Մինչև 1915-ը Համշենից դեպի արևմուտք` Սամսուն, տարածված քրիստոնյա համշենցիները եւս ենթարկվել են կոտորածների: Ողջ մնացածների մեծ մասն անցել է Սև ծովի մյուս ափ: Ներկայում նրանք իրենց գոյությունը պահպանում են Ռուսաստանի այնպիսի քաղաքներում, որպիսիք են` Սոչին, Կրասնոդարը, Վորոնեժը, Ռոստովը, ինչպես նաև` Աբխազիայի Սուխում և Գագրա քաղաքները:
Մահմեդական համշենցիներ` թե՛ դահիճ, թե՛ զոհ
Հարկ է ընդունել, որ Հայոց ցեղասպանությունը բեկում մտցնող ամենակարևոր դեպքն է եղել` մուսուլման համշենցիների ինքնաընկալման առումով: Ցեղասպանությունը պատճառ է դարձել, որ մուսուլմանացած համշենցիները ձգտեն խզել իրենց կապերը ոչ մուսուլման համշենցիների և հետևապես` հայության հետ: Կարելի է ենթադրել, որ համշենցիների մեջ տարածված` հայկական ծագման ժխտումը և կամավոր ուծացման հակումը մեծամասամբ զարգացել է Ցեղասպանությունից հետո ընկած ժամանակաշրջանում: Հանրապետական շրջանի ասիմիլացիոն քաղաքականությունն է՛լ ավելի է ազդել այդ դրության վրա:
Ցեղասպանության ժամանակաշրջանում Օսմանյան կայսրության` կրոնի վրա հիմնված միլլեթների համակարգը դեռևս շարունակում էր իր ազդեցությունը պահպանել: Հետևաբար, բոլոր մահմեդական ոչ թուրք ժողովուրդները հիմնականում իրենց համարում էին մեկ միլլեթ կամ ումմա: Մուսուլման համշենցիները նույնպես ըստ այդմ են որոշել, թե որ դասին են պատկանում: Սակայն այն փաստը, որ նրանց ինքնությունն առնչվում է հայկական ինքնությանը, բարդացրել է այդ ընտրության հետևանքները: Հայկական ինքնության նկատմամբ թշնամական դիրք բռնելը, համշենցիների` կրոնական ինքնության պատճառով հայերի դեմ դուրս գալը պատճառ է դարձել, որ նրանք զգայուն դառնան իրենց հայկական անցյալի վերաբերյալ քննարկումների հանդեպ: Այն, որ ներկայում համշենցիները, Թուրքիայի սևծովյան շրջանում ապրող մյուս ժողովուրդների հետ համեմատած, համեմատաբար ավելի դժվար են ընդգրկվում սեփական ինքնության մասին քննարկումների մեջ, առավելապես պայմանավորված է այն ավերով, որ նրանց ինքնության հարցում գործել է Ցեղասպանությունը:
Իրենց, որպես մուսուլման, Ցեղասպանության իրագործողների մեջ տեսնող համշենցիները զոհի կարգավիճակում են հետևյալ առումներով. այդ դեպքերը ստիպել են, որ նրանք խզեն իրենց կապը հայկական ինքնության հետ և ժխտեն այն: Նման զոհ լինելն ի հայտ է գալիս զանազան վախերի, հակասականությունների և հարձակողական դիրքի միջոցով: Այդ դրությունը նկատելու համար բավարար կլինի, եթե հայացք գցենք համշենական լեզվի և ինքնության վերաբերյալ ուսումնասիրությունների ավելացմանը զուգահեռ` վերջին շրջանում սոցիալական ցանցերում շատացած` ինքնության վերաբերյալ քննարկումներին:
Ֆեյսբուք սոցիալական ցանցում Հ.Հ. անվամբ մի պրոֆիլ, ձգտելով ապացուցել, որ համշենցիները հայ չեն, գրում է.
«Մի շատ հին գրքում գրված է, որ Խոպայի համշենցիները զուլում են արել հայերի գլխին: Նույնիսկ ես էի նախկինում նման բաներ լսում մեր մեծերից: Համշենցի ավազակները շատ բան են քաշել տվել հայերին: Նրանք կարծես թե մեր պատճառով են փախել… Մենք գլուխ չենք գովում այդ զուլումի համար: Իրական անբարոյականությունն այն է, որ այս տարածքներում ապրող ժողովուրդներին միմյանց հանդեպ թշնամացնելով` ապահովել են, որ նրանք տարիներ շարունակ հետ մնան այդ թշնամության պատճառով… Համշենական լեզու գոյություն ունի՞: Այո՛, դա ասում եմ չիմացողների համար, առաջին անգամ համշեներենով խոսք լսողների համար: ՀԱՄՇԵՆԱԿԱՆ ԼԵԶՈՒ ԳՈՅՈՒԹՅՈՒՆ ՈՒՆԻ: Այդ լեզուն հնարավոր չէ ո՛չ հայերենով բնորոշել, ո՛չ էլ` մեկ այլ բանով: Ես գիտեմ համշեներեն. չեմ կարող դա ժխտել: Այդ լեզուն սովորել եմ` հայերի հետ միասին ապրելու պատճառով»:
Ինչպես տեսնում ենք, այստեղ բերված հիմնական փաստարկը հետևյալն է` «Եթե հայ ենք, ապա ինչու՞ ենք զուլում արել հայերի գլխին»: Երբ նկատի ենք առնում, որ նման խոսքեր ասողները, ընդհանուր առմամբ, քաղաքական հակվածությամբ թուրք ազգայնականներ են լինում, իրավիճակն ավելի ուշագրավ է դառնում: Սովորաբար Հայոց ցեղասպանությունը մերժող այդ անձինք, երբ խնդիրը իրենց հայ լինելը մերժելն է լինում, որպես ապացույց բերում են այն, որ համշենցիները զուլում են արել հայերի նկատմամբ: Այսինքն, երբ հարցը հայ նախահայրերին տեր կանգնելուն է հասնում, հայերի հանդեպ զուլում անելու փաստը նախընտրում են: Իսկ այն իրողությունը, որն անտեսում են, հետևյալն է. իրենց պապերը երբ անում էին այդ զուլումը, վարվում էին` ելնելով ոչ թե իրենց հայկական, այլ մահմեդական ինքնությունից, քանի որ հայկական ինքնությունը համարժեք էին համարում քրիստոնյա ինքնությանը և դեմ-հանդիման դնում մուսուլմանական ինքնությանը:
Վերևում բերված պնդումը միակը չէ: Այլ օրինակներ էլ կան, որոնցից մեկը Մակարօղլու Հեմդի անվամբ մի հովիվ լսել է իր վրանում հյուրընկալված մի համշենցի ավազակից, և որը իմ հայրն է փոխանցել ինձ (1): Այդ պատմությունը ներկայացնում է, թե Ճորոխի ճանապարհով դեպի Բաթում գնալ փորձող հայկական քարավաններն ինչպես են կողոպտվել և սպանվել: Նմանատիպ մեկ այլ պատմություն իր ֆեյսբուքյան էջում ներկայացնում է իր թուրք ազգայնական լինելը բացահայտ ասող Ա.ՈՒ.-ն.
«Ես անձամբ գիտեմ մեր ազգուտակի` գրեթե 4-5 սերունդ առաջվա ներկայացուցիչներին, որոնք բոլորն էլ կրել են թուրքական և մուսուլմանական անուններ: Իմ հոր հորեղբայր Ալին զինվորական ծառայության ժամանակ զոհվել է Վանում` հայ ահաբեկիչների կողմից: Դարձյալ ես ինքս անձամբ լսել եմ պապիկիցս, որը վախճանվել է 100 տարին լրացնելուց հետո (Ալլահը լուսավորի նրա հոգին), թե Արդվինում բնակվող հայերը մակույկներով փախչելիս ինչպես են խեղվել Ճորոխի ջրերում: Դրանք ամենայն հավանականությամբ ահաբեկչական խմբեր են եղել: Պապս հպարտությամբ էր պատմում, թե ինչպես է նրանց գետը թափել: Եվ այլ բազմաթիվ հուշեր…»:
Արդվինում ապրող հայերը թե՛ մակույկով փախչում են և թե՛ ահաբեկիչ են: Նրա պապը որեւէ բան չի ասել, որ նրանք ահաբեկիչ են եղել: Նա ինքն է այդ եզրակացությանը հանգում: Քանզի պապը չի քննարկում Ցեղասպանությունը: Երբ սկսվում է Ցեղասպանության քննարկումը, ամեն բան խառնվում է: Առանց ասելու, որ «Հայերի նկատմամբ ցեղասպանություն ենք արել», ինչպե՞ս կարող է ասել, որ «Մենք իրականում հայ չենք և դեմ ենք նրանց»: Հենց այս մտահոգությունն է ստիպում, որ նման բաներ գրի: Արդեն իսկ նորմալ է, որ նրա` 4-5 սերունդ առաջվա նախնիները մուսուլման են եղել: Համշենցիների մահմեդականացման գործընթացը հասնում է մինչև 1600-ական թվականներ: Սակայն այս ֆեյսբուքյան պրոֆիլը ներկայացնող անձը նախընտրում է 4-5 սերունդ առաջվա նախնիների մահմեդական լինելը համարել հայկական ծագում չունենալու փաստարկ: Նորից հակասություններ, նորից իրարամերժություններ:
Իսկ Շ.Ա. անվամբ պրոֆիլի գրածները կարծես բացահայտում են նրա` համշենցիների պատմության և ինքնության հանդեպ ժխտողական կեցվածքը, պատմական ճշմարտությունների հետ ոչ մի կապ չունենալը, լրիվ հակառակը` քաղաքական նախապատվությունների համաձայն պատմություն հորինելը.
«Ընկերներ, մենք գիտակից տարիքի հասած մարդիկ ենք: Մեզ համար առանձնապես էական չէ, որ մեզ հայ են ասում, կամ որ մենք հայ դյոնմեներ ենք: Քանզի ժամանակակից սոցիոլոգիան մարդկանց սահմանում է` ոչ թե ըստ նրանց ծագման, այլ` պատկանելիության զգացման: Մեր հետագա սերունդն են դժվարություն ունենալու: Մեր երեխաներին խաբում են այդ գաղափարով, ջնջում նրանց ինքնությունը: Հազարամյակներ շարունակ համատեղ ապրած, ուրախության և տխրության մեջ միավորված մեր ազգը պառակտում են` ըստ էթնիկ տարբերությունների: Անկախ մեր ծագումից` հարկ է, որ միավորվենք` այս երկրի անքակտելի ամբողջականության հիմքով»:
Այստեղ մասամբ ընդունվում է հայկական ծագումը: Ասվում է` էական չէ, որ մեր արմատները հայկական են, մենք այլևս թուրք ազգի մի մասն ենք: Պետք է նշել, որ այդ մտայնությունը կիսում են համշենցիների մի պատկառելի հատվածը: Համշենցիների մի մասն իրեն ընդունում է ոչ միայն որպես մահմեդական, այլ նաև` թուրք: Սակայն խնդիրը հետևյալն է. այսօր նման տեսանկյունից առաջ շարժվելով` նրանք իրավունք ունե՞ն արդյոք պատմությունը խեղաթյուրել` իրենց ներկայիս ինքնությանը համաձայն: Իրենց համար առանձնապես էական չեղող «հայ դյոնմե» լինելու փաստն ինչու՞ են կարիք զգում թաքցնել իրենց երեխաներից:
Վերոնշյալ հարցի պատասխանի վերաբերյալ հուշումներ պարունակող մի միտք է կիսել Թ.Ա. անվամբ մի ֆեյսբուքյան պրոֆիլ, որը մի կողմից Համշենցիների ծառայության հիմնադրամին բողոքում է համշենական մշակույթի ուսումնասիրմամբ և պահպանմամբ զբաղվող ՀԱՏԻԿ-ից, մյուս կողմից էլ` սպառնում վերջինիս.
«Այս հիմնադրամում գտնվող համշենցի ընկերներ և բարեկամներ, ես գնահատում եմ ձեզ, սակայն արդյո՞ք գիտակցում եք, որ համշենցիները կանգնած են մի շատ մեծ խնդրի առջև: Մի հայացք գցեք ՀԱՏԻԿ-ի էջին: Նեղություն կրեք և ընթերցեք պարոն Մահիր Օզքանի հոդվածը և դրա տակ եղած մեկնաբանությունները: Չե՞ք կարողանում նկատել, թե դրանք ինչ տեսակ գլխացավանք են բերելու Խոպայի Համշենին: Այս կայքում գտնվող հարգելի գործարարներ, կարծում եք, թե նման կեցվածքը վաղը ձեր դեմ չի՞ դուրս գալու, մեր զավակներն այդ խնդրի պատճառով վնաս չե՞ն կրելու: Թերևս կասեք, թե մեզ ի՞նչ ՀԱՏԻԿ-ը: Իսկ ես ասում եմ, որ ՀԱՏԻԿ-ի ղեկավարությունը ձեզ հետ միասին է: Ես պահանջում եմ, որ լռեցվի այդ կայքը կամ մտածում, որ հարկ է, որպեսզի որևէ մեկը քաշի այդ կայքի ականջը: Առաջիկայում ի հայտ գալիք ամեն տեսակի բացասական բաների համար բոլորդ եք պատասխանատու: Իմ նպատակն է ձեզ ցույց տալ այդ զգայուն կետը: Համոզված եմ, որ դա է մեր առաջնային խնդիրը, և պետք է շտապենք…»:
Համշենցիների ինքնությանը և մշակույթին ուղղված աշխատանքները ինչու՞ պիտի փորձանք բերեն Խոպայի Համշենին: Անկասկած, այն բանի համար, որ այդ աշխատանքները կարող են բացահայտել հայկական ինքնության և համշենական ինքնության միջև եղած կապը: Քանի որ հայկական ինքնությունը դեռ «խնդրահարույց» է համարվում, նշվում է, որ այն փորձանք կբերի Խոպայի Համշենին: Գործարարներին հղված խոսքն ուղղակիորեն սպառնալիք է պարունակում` ուղղված տնտեսական շահերին: «Մեր զավակները վնաս կկրեն» արտահայտությունը ևս կիրառվում է: Իսկ « Ես պահանջում եմ, որ լռեցվի ՀԱՏԻԿ-ը կամ մտածում, որ հարկ է, որպեսզի որևէ մեկը քաշի նրա ականջը» միտքը նշանակում է, որ պահանջվում է վերագործարկել այս հասարակության` տարիներ շարունակ կիրառած ինքնագրաքննությունը:
Որպեսզի հասկանանք, թե ինչու են դեռ շարունակվում նման վախերն ու մտահոգությունները, ինչու է համշենցիների մի պատկառելի հատված համառորեն խուսափում այդ քննարկումներից և ինչու են հակված մերժել իրենց հայկական արմատները, հարկ է մի քանի օրինակ բերել` առ այն, թե սոցիալական ցանցերում ինչպես են ընկալվում համշենցիները: Ուրիշները ևս գիտակցում են նրանց հայկական ծագումը, արմատներ, որ իրենք, գիտակցելով հանդերձ, ժխտում են: Գիտակցողները եթե անգամ այն դեպքում, երբ գործերը լավ են ընթանում, չեն խոսում այդ մասին, ապա երբ դրանք մի քիչ խառնվում են, անմիջապես հիշեցնում են, որ համշենցիները հայկական ծագում ունեն: Դրա լավագույն օրինակներից են Հումանիտար օգնության հիմնադրամի` IHH-ի ֆեյսբուքյան էջում 2014 թ. հուլիսի 15-ին Խոպայում Ռամադանի երեկոյան ծոմից հետո դրվող իֆթարի սեղան գցելու ընթացքում տեղի ունեցած ընդհարումներից հետո արված մեկնաբանությունները.
Ջ.Գ. անվամբ մի ֆեյսբուքյան պրոֆիլ գրել է` «Մեր միջի իսրայելցիները…», Ջ.Հ.-ն` «Հայերին օգնելու հարկ չկա. դրսից են եկել, Թուրքիայում ապաստանել, հիմա էլ խառնակչություն են անում երկրեսանիները»: Ք.Ս.-ն գրել է. «Մի վրդովվե՛ք, ընկերներ, դա հայկական օջախ է. նորմալ է»: Իսկ Յ.Թ.Ք.-ն արել է հետևյալ մեկնաբանությունը. «Կոմունիստ գյավուր շներ»:
Առերեսվի՛ր Ցեղասպանության հետ: Առերեսվի՛ր մուսուլմանության հետ
Եզրակացնելով կարելի է արձնագրել, որ Հայոց ցեղասպանությունը և նրա ժխտումը, Թուրքիայում հայ լինելը դեռևս հայհոյանքի և ստորացման թեմա լինելու փաստը շարունակում է ստվերել նաև համշենցիների` սեփական ինքնության վերաբերյալ քննարկումները: Համշենցիներն, առանց երկկողմանի կերպով առերեսվելու Հայոց ցեղասպանության հետ, չեն կարող ազատորեն ուսումնասիրել, քննարկել իրենց ինքնությունը, կապ հաստատել սեփական պատմության հետ: Այդ առերեսման մի կողմն էլ վերաբերում է այն փաստին, որ նրանք իրենց մահմեդական ինքնության հետևանքով կազմել են Ցեղասպանության հանցագործ ինքնության մի մասը: Այս հարցին առերեսումը զուգահեռ կերպով կշարունակվի սույն խնդրին Թուրքիայի ընդհանուր առերեսման հետ: Իսկ երկրորդ կողմը պետք է լինի Հայոց ցեղասպանության հարուցած հոգեբանական բեռից ազատվելը և առերեսվելը այն փաստի հետ, որ կրոնական տարբերությունը չի պարտադրում պատմական ու մշակութային կապերի ժխտում: Այդ առերեսումը շատ ավելի կարևոր է թվում` համշենական ինքնության տեսանկյունից:
Այդ առերեսումներին զուգահեռ մեկ այլ առերեսում պետք է լինի հայերի` մահմեդական համշենցիների գոյության փաստի հետ առերեսվելը: Հայկական ինքնությւոնը քրիստոնեության հետ հավասարեցնող ընկալումները ոչ մի բանի չեն ծառայի, քան վերոհիշյալ համշենական հասարակության ունեցած տրավման էլ ավելի խորացնելուն: Հայկական ինքնության բազմակիացումը կնպաստի, որ համշենցիներն մուսուլման ինքնությամբ պահպանեն իրենց լեզուն, պատմությունը և մշակույթը:
