Թուրքիայի հարավային Հաթայ նահանգում գտնվող Մուսա լեռան շրջակայքի 6 հայկական գյուղերից միայն Վագըֆն է շարունակում մնալ հայերով բնակեցված: Մինչ 1915-ը տեղի 6 հայկական գյուղերն ունեցել են մոտ 6 հազար բնակիչ: Մուսա լեռան 40-օրյա հերսամարտի արդյունքում փրկված մոտ 4 հազար մուսալեռցիներ ֆրանսիական ռազմանավերով տեղափոխվել էին Եգիպտոս: Առաջին համաշխարհայի պատերազմում Թուրքիայի պարտությունից հետո` 1919-ին նրանք կրկին վերադարձան իրենց ծննդավայր: Սակայն 1939-ին Ալեքսանդրետի շրջանը, որի մեջ էին մտնում նաեւ Մուսա լեռան 6 հայկական գյուղերը, անցավ Թուրքիային: Մուսալեռցիները կրկին բռնեցին գաղթի ճամփան: Նրանք տեղափոխվեցին Լիբանան, որտեղ իրենց 6 գյուղերի անուններով հիմնեցին թաղամասեր:
Մուսալեռցիներից շատ քչերը մնացին իրենց ծննդավայրում: Ներկայումս Մուսա լեռան 6 գյուղերից միայն Վագըֆում (Վաքըֆլը) է հնչում հայերենը: Ընդամենը 135 հայազգի բնակիչներից կազմված փոքրիկ, սակայն գեղեցիկ ու մաքուր գյուղում է ապրում նաեւ ամենատարեց մուսալեռցին` 97-ամյա Ավետիս Դեմիրճյանը, ով եղել է Մուսա լեռան հերոսամարտի ամենակրտսեր վկաներից մեկը: Իհարկե, նա չի հիշում ոչինչ, քանի որ այդ ժամանակ նա ընդամենը 2 տարեկան է եղել, սակայն հրաշալի խոսում է հայերեն, տիրապետում ֆրանսերենին եւ արաբերենին. երգում Հայաստանի հիմնը եւ հայրենասիրական երգեր` չմոռանալով շեշտել, որ ինքը եղել է Մայր հայրենիքում` Մայր Հայաստանում:
Հայ եւ թուրք լրագրողների խմբի հետ Վագըֆ այցելած NEWS.am-ի թղթակիցը զրուցել է Վագըֆի ամենատարեց բնակչի` 1913-ին ծնված Ավետիս պապի հետ: «1915-ին մեզ տարան Եգիպտոս, որտեղ մնացինք մինչեւ 1919-ը: Պատերազմում Թուրքիան պարտություն կրեց եւ մեզ հարցրեցին, թե ո՞ւր ենք ուզում գնալ: Մենք ասացինք, որ ուզում ենք գնալ Մուսա լեռ: Հետ եկանք մեր գյուղ: Այստեղ 6 հայկական գյուղ կար, սակայն 1939-ին ֆրանսիացիները այս տարածքները տվեցին Թուրքիային: Հայերի մեծ մասը հեռացան այստեղից: Մենք մնացինք այստեղ»,-պատմում է Ավետիս պապը:
Ավետիս պապն ունի 2 աղջիկ եւ 3 տղա, սակայն նրանցից ոչ մեկ Վագըֆում չի ապրում: Նրանք տարբեր տեղեր են հեռացել` Ստամբուլ, Գերմանիա, Կանադա: Ավետիս պապը նշում է, որ հայտնի նկարիչ Արթին Դեմիրճին իր որդին է: «Ազգանունը Դեմիրճյան էր, սակայն թուրքերը «յան»-ը կտրեցին հանեցին»,-ասում է Ավետիս պապը: Արթին Դեմիրճիի նկարները ցուցադրվել են աշխարհի տարբեր քաղաքներում: Նրա ստեղծագործությունները ներկայացվել են 30-ից ավել անհատական ցուցահանդեսներում եւ տարբեր նկարիչների հետ համատեղ ներկայացված 10-ից ավել ցուցահանդեսներում:
Ավետիս պապը հիշում է, որ իրենց գյուղում հայկական դպրոց կար, սակայն իր հայրն իրեն չի ուղարկել դպրոց: «Ես մեր ոչխարներին էի տանում արոտի, սակայն ինքնուրույն սովորեցի հայերեն կարդալ եւ գրել: Երբ ձեռքս հայերեն թերթ կամ գիրք էր ընկնում, ես վերցնում էի հետս եւ դաշտերում կարդում դրանք: Շատ էի սիրում կարդալ: Գյուղում ինձ պես հայերեն իմացող չկար»,-հպարտանում է Ավետիս պապը` շեշտելով, որ գիտի նաեւ հայերեն երգեր: Ավետիս պապը մի պահ վերհիշում եւ սկսում է երգել Հայաստանի հիմնը` «Մեր հայրենիքը», որից հետո հայրենասիրական «Մենք անկեղծ զինվոր ենք» երգը` վերջում ասելով, որ հայը միայն զենքով կարող է իր հողերն ազատագրել:
«1979-ին եկել եմ Հայաստան: 16 օր մնացել եմ «Արմենիա» հյուրանոցում: Այն ժամանակ մի տարքով մարդ ինձ ասաց. «տղաս, կեր, խմի, քեզ համար պտտվի, սակայն քաղաքականությունից հարցեր մի տուր, քեզ Սիբիր կաքսորեն»: Այո, եղա Մայր Հայաստանում, Մայր հայրենիքում»,-ասում է Ավետիս պապը` զրույցի վերջում շնորհակալություն հայտնելով լրագրողներին` իրեն այցելելու համար:
Նշենք, որ 1946-1947 թվականներին Մուսա լեռան հայության մի մասը` մոտ 5000 հոգի, տեղափոխվում է Հայաստան: 1972-ին Էջմիածնի Գինեվետ ավանը վերանվանվեց Մուսալեռ: 1976-ի սեպտեմբերի 16-ին Մուսալեռ ավանին կից բարձ բլրի վրա բացվում է Մուսա լեռան հերոսամարտին նվիրված հուշարձան: Ամեն տարի սեպտեմբերի երկրորդ կեսին մուսալեռցիները միջոցառումներ են կազմակերպում, որոնք ավարտվում են հուշարձանի մոտ մատաղ-հարիսայի բաժանումով:
