ԼՂՀ Մարտունու շրջանում գտնվող Ամարաս վանական համալիրը վաղ քրիստոնեական շրջանում կառուցված ամենալավ պահպանված հուշարձաններից է: Այս հուշարձանի հանդեպ գիտական հետաքրքրությունը միշտ բարձր է եղել: Պատահական չէ, որ համալիրի տարածքում հաճախ են հնագիտական պեղումներ իրականացվում, որի արդյունքում IV դ. սկզբին կառուցված Սուրբ Գրիգորիս եկեղեցում հայտնաբերվել է Գրիգորիս Եպիսկոպոսի դամբարանի արեւելյան մուտքը: Հնագետ Համլետ Պետրոսյանը նշում է՝ Ամարասի դամբարանի պեղումները սկսելու համար առիթ է եղելՏիգրանակերտի երկրորդ նորահայտ եկեղեցու տակ վաղ քրիստոնեական դամբարաններին հատուկ արեւմտյան մուտքով դամբարանի հայտնաբերումը. «Սուրբ Գրիգորիսի դամբարանի արեւելյան պատի փակ լինելն էլ առիթ եղավ պեղումներն սկսելու: Մեզանից առաջ, իհարկե, ադրբեջանցիներն էին պեղումներ կատարել, գտանք նաեւ 1959 թ. շիշը, որտեղ գրված էր, որ պեղումներ են կատարել ու ոչինչ չեն գտել, սակայն, մենք ցանկալի արդյունքի հասանք» (ֆոտոռեպորտաժ):
Հնագետը նշում է` Գրիգորիսի դամբարանի հայտնաբերված արեւելյան մուտքն ունի 2մ լայնությամբ ու 2,5 մ երկարությամբ սալահատակ, որը քրիստոնեական այլ կառույցներում բացակայում է. «Բացել ենք նաեւ դամբարանի միջանցքի շարունակությունն արեւելյան հատվածում, դեպի դամբարան տանող աստիճանները եւ աստիճաններից դուրս սրբատաշ հարթակը: Դրսից բացել ենք նաեւ մատուռի գետնախարիսխը, որն ունեցել է վերգետնյա ու ստորգետնյա հատված»:
Հնագետի խոսքով` փլուզման վտանգի պատճառով ամբողջությամբ չի բացվել մատուռի արեւելյան մուտքը. «Քրիստոնեական վաղ գաղափարաբանության մեջ հավատացյալի շարժումը արեւմուտքից դեպի արեւելք էր: Արեւելքից սպասվում էր Քրիստոսի երկրորդ գալուստը, որն արդարության արեգակն էր: Հանգուցյալների համար թաղումն անում էին արեւելքից արեւմուտք՝ հանգուցյալի գլուխը պետք է լիներ արեւմուտքում` հայացքն ուղղած դեպի արեւելք: Դրանով պայմանավորված է նաեւ վաղ քրիստոնեական գերեզմանական ճարտարապետությունը»:
ԼՂՀ էկոնոմիկայի նախարարությունից տեղեկացնում են` անցած տարի իրականացվել է նորահայտ դամբարանի թանգարանացումը՝ ապակեպատ ծածկի տեղադրման եղանակով, ինչը, նոր երեւույթ է հետխորհրդային Հայաստանի համար:
Ամարասի վանական համալիրը հիմնել է Գրիգոր Լուսավորիչը 4-րդ դարի սկզբին (իսկ նրա կառուցումը նաեւ կապված է Արցախի թեմի առաջին եպիսկոպոս Գրիգոր Լուսավորչի թոռ Գրիգորիսի անվան հետ, որը թաղված է եկեղեցու արեւելյան կողմում:
Վանական համալիրը տարբեր ժամանակահատվածներում օգտագործվել է տարբեր նպատակներով` ծառայել է որպես ամրոց, մաքսատուն, ապա նաեւ 19-րդ դարում վերականգնվել է եւ 1992-ից կրկին ծառայում է որպես եկեղեցի: Այն հանդիսանում է Արցախի հայկական ճարտարապետական վաղ շրջանի կոթողներից մեկը:
