Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանը գրեթե երկու տասնամյակ ղեկավարում է Թուրքիան։ Նա դարձավ դրա ամենաազդեցիկ կառավարիչը՝ ժամանակակից Թուրքիայի հիմնադիր Մուստաֆա Քեմալ Աթաթուրքից հետո։ Էրդողանի կառավարման առաջին տասնամյակի ընթացքում շատ արեւմտյան պաշտոնյաներ հրաժարվեցին ընդունել Թուրքիայում տեղի ունեցած փոփոխություններն Էրդողանի ղեկավարությամբ, գրում է Մայքլ Ռուբինը National Interest-ում։

«Նախագահներ Ջորջ Բուշը եւ Բարաք Օբաման, օրինակ, դեռ երկար ժամանակ գովաբանում էին Թուրքիայի ժողովրդավարությունը` չնայած այն վաղուց դադարել էր այդպիսին լինել: Մինչ նախագահ Դոնալդ Թրամփն անհետեւողականորեն դիմակայում էր Էրդողանին, պետքարտուղար Մայք Պոմպեոն եւ Կոնգրեսի առաջնորդները փորձեցին պատասխանատվության ենթարկել Թուրքիայի նախագահին: Ի պատիվ նախագահ Ջո Բայդենի` նա Էրդողանին իր նախորդների քծնողությամբ չէր վերաբերվում: Այսօր ամերիկացի քաղաքական առաջնորդների մեծ մասը խոստովանում է, որ Թուրքիան դաշնակից չէ։ Ընդամենը մի քանի տասնյակ կոնգրեսականներ են թուրքական խորհրդի անդամներ, մինչդեռ ընդամենը տասը տարի առաջ նրանք ավելի քան 200-ն էին: Անկարայի գործարար կամ գաղափարական հարաբերությունները Մոսկվայի հետ ընդգծում են, թե որքան անվստահելի կարող է Թուրքիան լինել` որպես ՆԱՏՕ-ի դաշնակից ապագա ցանկացած ճգնաժամի ժամանակ:

Ե՛վ Էրդողանի աջակցությունն «Իսլամական պետությանը» եւ «Ալ-Քաիդայի» մասնաճյուղերին, ե՛ւ քննադատների վերաորակումը որպես ահաբեկիչներ ցույց են տալիս, որ Թուրքիան դաշնակից չէ ահաբեկչության դեմ պայքարում, ինչին նպաստեց Ֆինանսական գործողությունների աշխատանքային խմբի որոշումը՝ Թուրքիան ներառել ահաբեկչության ֆինանսավորման համար «մոխրագույն ցուցակում»: Ռեալիստները նաեւ չեն կարող վկայակոչել Թուրքիայի արժեքը՝ որպես իրանական հավակնությունների դեմ պատնեշ, այն բանից հետո, երբ Թուրքիան Իրանին հայտնեց Իրանի միջուկային ծրագրի նկատմամբ Իսրայելի լրտեսության մասին:

Էրդողանը պոպուլյար չէ: Եւ ի՞նչ

Էրդողանի զոհը դարձած թուրքերը, արեւմտյան կողմնորոշման ​​թուրքերը եւ բազմաթիվ գաղթականներ նշում են, որ Էրդողանն ու Թուրքիան հոմանիշ չեն։ Նրանք նշում են Թուրքիայում Էրդողանի աճող ոչ պոպուլյարությունը։ Թուրքական լիրայի արժեզրկումը՝ 80 տոկոս մեկ տասնամյակի ընթացքում, վատ կառավարման նշան է։ Մինչ Էրդողանը պարծենում է ենթակառուցվածքային մեծ նախագծերով, դրանցից շատերը իրենց ընկերներին միլիարդ դոլարի պայմանագրերով պարգեւատրելու բացահայտ փորձեր են թվում: Նույնիսկ Էրդողանին հավատարիմ թուրքերն են նշում նրա կառավարման կործանարար ազդեցությունը երկրի վրա։ «Ստամբուլն այլեւս այն քաղաքը չէ, ինչ ժամանակին էր», դժգոհում են նրանք, ովքեր մի ժամանակ ուրախ էին անտեսել Էրդողանի կրոնական պահպանողականությունը՝ բիզնեսի համար բարենպաստ քաղաքականության դիմաց: Չափազանց շատ թուրքեր են խեղդվում Էրդողանի սահմանափակումներից եւ ավտոկրատական ​​միտումներից: Ավելի կիրթ ու աշխարհաքաղաքացի թուրքերը վրդովված են նրա հիմարությունից ու գաղտնապահությունից։

Սա երկու հարց է առաջացնում: Նախ՝ կարո՞ղ է արդյոք նման ոչ պոպուլյարությունը նրա քաղաքական անկմանը հանգեցնել, եւ երկրորդ՝ կարո՞ղ է Թուրքիան վերադառնալ ավելի չափավոր, աշխարհիկ ուղի:

Կարո՞ղ է արդյոք Էրդողանը պարտվել ընտրություններում

Պատասխանը բացասական է։ Ենթադրել, որ Էրդողանը հաշվետվողականության կենթարկվի ընտրություններին, ցանկալին իրականության փոխարեն ներկայացնել է: Ճիշտ է, 2019-ին ընդդիմադիր թեկնածուն հաղթեց Ստամբուլում` չնայած նրան, որ Էրդողանը ոչ համոզիչ պատճառներով հրամայեց երկրորդ քվեարկություն անցկացնել։ Թեեւ դա կարող է հույս ներշնչել, որ թեկնածուն, գուցե նույնիսկ` Ստամբուլի քաղաքապետ Էքրեմ Իմամօղլուն, կարող է փոխարինել նախագահին, սակայն դա ենթադրում է, որ Էրդողանի քաղած դասը կայանում է նրանում, որ նա պետք է հարգի քվեատուփը: Սակայն Էրդողանի կենսագրականը հուշում է, որ նա կխուսափի այդ սցենարի կրկնությունից՝ ընտրությունների օրվան ընդառաջ ուժեղացնելով ճնշումները եւ շահարկելով թվերը արդյունքներն ամփոփելիս: Այն փաստը, որ այդքան քիչ թուրքեր դուրս եկան փողոց, իսկ ձախ կենտրոնամետ Ժողովրդա-հանրապետական ​​կուսակցությունը, որը պատկանում է Իմամօղլուին, հազիվ բարձրացրեց ձայնը, երբ Էրդողանը ձերբակալեց Ժողովուրդների դեմոկրատական ​​կուսակցության առաջնորդ Սալեթին Դեմիրթաշին, միայն քաջալերում է Էրդողանին։

Թուրքիան նույնպես քաղաքական սպանությունների տխուր պատմություն ունի։ SADAT-ի նման ռազմականացված կազմավորումները գուցե դիպուկահարների են օգտագործել համար 2016 թվականին հեղաշրջման փորձի ժամանակ թուրքերին սպանելու: Խումբն այժմ սպանությունների ուսուցում է քարոզում: Եթե ​​Էրդողանին բախվի խարիզմատիկ հակառակորդի հետ, նա կարող է մեկ կրակոցով երկու նապաստակ սպանել՝ սպանելով իր հակառակորդին եւ մեղադրելով մյուսին սպանության մեջ` մարտավարություն, որը նա կատարելագործել է նախկին դաշնակից Ֆեթուլլահ Գյուլենի հետ իր մրցակցության մեջ: Ընտրությունների սեզոնի մոտենալուն զուգահեռ Իմամօղլուն կարող է «քայլող մեռածի» վերածվել։

Որոշ թուրք վերլուծաբաններ պնդում են, որ ծերությունն ու վատառողջությունը կարող են ստիպել Էրդողանին թոշակի անցնել՝ հօգուտ Թուրքիայի ներկայիս պաշտպանության նախարար Հուլուսի Աքարի նման մեկի: Եթե ​​Աքարը պարտվի ընտրություններում, Էրդողանը կարող է մեղադրել նրան, բայց նա առանց պարտության խարանի չի մնա։ Սա նույնպես ցանկալին իրականության փոխարեն ընկալել է: Նախ, այն միտքը, որ Աքարը, ով իր կարիերայի մեծ մասն անցկացրել է Արեւմուտքում կամ դրա համար աշխատելով, գաղտնի լիբերալ է, ծիծաղելի է: Լավագույն դեպքում Աքարն օպորտունիստ է, ում վստահել չի կարելի:

Սակայն համարել, որ նա դեպի արեւմուտք կշրջվի, անտեսում է վերջին երկու տասնամյակների ընթացքում Թուրքիայում տեղի ունեցած ժողովրդագրական զգալի փոփոխությունները։ Պարզ ասած, Դիարբեքիրն ու Կայսերին Թուրքիան ավելի լավ են ներկայացնում  2021 թվականին, քան Ստամբուլի, Բուրսաի եւ Բոդրումի եվրոպական թաղամասերը։ Էրդողանը թիկնոցը դժվար թե  Աքարին հանձնի նաեւ այլ պատճառով։ Էրդողանը բանտարկել է պաշտոնաթող առաջնորդներին. Հաշվի առնելով Էրդողանի կողմից վիրավորված կամ սպանված բանտարկյալների թիվը, ամենապոպուլիստական ​​քայլը, որը կարող է անել ցանկացած ապագա առաջնորդ, Էրդողանի ձերբակալությունն է:

Կարո՞ղ է արդյոք Թուրքիան վերականգնվել Էրդողանից հետո

Վտարանդի թուրք մտավորականներից եւ լրագրողներից շատերն ավելի ու ավելի են հիշեցնում իրենց իրանցի գործընկերներին, ովքեր պնդում են, որ Իրանն Իսլամական Հանրապետություն չէ, եւ պնդում են, որ դրական փոփոխությունները մոտ են: Սակայն իրականությունն այն է, որ նրանք, ովքեր հույսեր են կապում իրանական ռեֆորմիզմի հետ կամ կարծում են, որ իսլամական հանրապետությունը քառասուն տարվա ընթացքում չի փոխել հասարակությունը, ինքնածաղրանմանակմամբ են զբաղված:

Ավելի քան տասնութ տարի Էրդողանը ոչ միայն ամբողջ բանակն իսլամիզմի շարժիչ ուժի  վերածեց, այլեւ փոխեց դպրոցական կրթությունը: Էրդողանի օրոք կրթություն է ստացել ավելի քան 30 միլիոն թուրք։ Նրա վերահսկողությունը ԶԼՄ-ների նկատմամբ սաստկացրեց սադրանքները: Եթե ​​Էրդողանի իշխանությունն ավարտվի վաղը, ապա թույնը համակարգից հեռացնելու համար տասնամյակների համաձայնեցված ջանքեր եւ ամբողջովին վերամշակված, եթե ոչ մաքրված բյուրոկրատիա կպահանջվեն:

Էրդողանի կողմից մերժված շատ թուրքեր այժմ 2001 թվականից առաջ դարաշրջանը ոսկե դար են համարում: Նրանք Վաշինգտոնին խորհուրդ են տալիս զգույշ լինել՝ կամուրջները չայրելու համար այն թուրքերի հետ, ովքեր Էրդողանին վարակ են համարում։ Արդար է: Բայց տարբերություն կա ընդունելու, որ Էրդողանը Թուրքիան չէ, եւ հերքելու միջեւ, որ նա երկիրը մի բանի է վերածել, որն այլեւս երբեք չի լինի գործընկեր, ինչպես ժամանակին էր:

Հույները, հայերը, արաբները, քրդերը եւ մյուսները ցանկանում են, որ Թուրքիան նորմալ երկիր լինի։ Սակայն դա շատ ավելին կպահանջի, քան պարզապես ցանկալին որպես իրականություն ներկայացնելը: Ամենայն հավանականությամբ, եթե քաղցկեղը վաղը սպանի Էրդողանին, Թուրքիան ստիպված կլինի դեռ երկար ժամանակ եւ դժվարությամբ վերադառնալ իր բնականոն վիճակին, ինչը ոչ թե ամիսներ, այլ տասնամյակներ կտեւի»։