2004 թվականի փետրվարի 19-ի գիշերը Բուդապեշտում ադրբեջանցի ռամիլ սաֆարովը կացնով սպանեց քնած Գուրգեն Մարգարյանին։
Թվում է՝ բոլորը գիտեն այդ ողբերգության մասին։ Առնվազն գիտեն Հայաստանում, գիտեն Ադրբեջանում, գիտեն Հունգարիայում։ Նրանց համար, ովքեր տեղյակ չեն, սպաները եղել են Բուդապեշտում՝ ՆԱՏՕ-ի Գործընկերություն հանուն խաղաղության ծրագրի շրջանակներում եւ անգլերենի դասընթացներ են անցել: Թուրքիայում համապատասխան վերապատրաստում անցած սաֆարովը կացին էր ձեռք բերել։ Մարգարյանը, ով ոչ մի վատ բան չէր սպասում, նույնիսկ իր սենյակի դուռը չէր կողպել։ Գուրգենի հախից գալուց հետո սաֆարովը փորձել էր սպանել երկրորդ հայ սպային՝ Հայկ Մակուչյանին։ Բարեբախտաբար, փորձն անհաջող էր։
2006-ի ապրիլի 13-ին հայ փաստաբան Նազելի Վարդանյանի եւ ՀՀ երկրորդ ներկայացուցիչ Հայկ Դեմոյանի ջանքերով սաֆարովը Բուդապեշտի դատարանի կողմից ցմահ ազատազրկման դատապարտվեց՝ առանց 30 տարվա ընթացքում ներման իրավունքի։ Դատարանում սաֆարովը փոխեց իր ցուցմունքը, հրաժարվեց իր նախնական հայտարարություններից՝ պատճառաբանելով, որ վատ է տիրապետում ռուսերենին եւ անգլերենին:
2008-ին Երեւան կատարած այցի ժամանակ Հունգարիայի արտգործնախարար Կինգա Հենցը, պատասխանելով սաֆարովին Ադրբեջան վերադարձնելու հնարավորության մասին հարցին, նշել էր, որ նման հնարավորություն կա, բայց Հունգարիան այդպիսի պարտավորություն չունի։ «Ռամիլ սաֆարովի արարքը շոկ եւ ցնցում էր հունգարական հանրության համար։ Սաֆարովի վերադարձի համար հնարավորություն կա, բայց Հունգարիան նման պարտավորություն չունի։ սաֆարովի հետ կապված բոլոր հարցերը շատ լուրջ կքննվեն։ Ամենակարեւոր հարցն այն է՝ արդյո՞ք սաֆարովը ցմահ բանտարկություն կկրի Ադրբեջանում, թե ոչ»,- հայտարարել էր նախարարը։
Ցնցված Հունգարիան չհավատաց սաֆարովին եւ Ադրբեջանի իշխանություններին։ Իհարկե՝ կարճ ժամանակ: 2012-ի օգոստոսին այդ երկրի իշխանությունները՝ ի դեմս վարչապետ Վիկտոր Օրբանի, գործարք կնքեցին Ադրբեջանի իշխանությունների հետ։ Հունգարիան, թույլ տալով իրեն կաշառել ադրբեջանական նավթադոլարներով, արդարության եւ օրինականության հայեցակարգը փոխանակեց վայրկյանական շահի հետ։ Ռամիլ սաֆարովին վերադարձրին հայրենիք, որտեղ նա անմիջապես ազատ արձակվեց եւ հերոսի կոչման արժանացավ։ Նույն օրը՝ 2012-ի օգոստոսի 31-ին, Հայաստանը խզեց դիվանագիտական հարաբերությունները Հունգարիայի հետ։ Հարաբերությունները մինչ օրս չեն վերականգնվել։ Ադրբեջանի իշխանությունները սաֆարովին ոչ միայն փոխհատուցեցին «պատճառած վնասը»՝ բնակարանի եւ կոչման տեսքով, այլեւ նրան ազգային հերոսի կոչման արժանացրին։ Չնայած դրան՝ Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանն ուղիղ կապ չտեսավ Ադրբեջան պետության եւ սաֆարովի արարքի միջեւ։ Ինչպես անձամբ սաֆարովը, այնպես էլ Ադրբեջանի իշխանությունները բացարձակապես անպատիժ մնացին։
2013-ի հունվարին Ադրբեջանում Հունգարիայի դեսպան Զոլտո Ցուտորեն «բացատրեց» Բուդապեշտի դիրքորոշումը հանցագործ ռամիլ սաֆարովի արտահանձնման վերաբերյալ։ «Անձնական ոչինչ»,- հունգարացի դիվանագետը պնդում է, որ «դա լիովին օրինական որոշում էր»: «Մեր ժողովուրդները գնալով ավելի են մտերմանում միմյանց հետ, շատ նման են միմյանց։ Ադրբեջանցի ժողովուրդը շատ ընկերասեր է, հյուրընկալ, հունգար ժողովուրդը՝ եւս»,- հայտարարել էր դեսպանը՝ հատուկ ուշադրություն յատկացնելով բառապաշարին. «Մեր լեզուներում շատ նման բառեր կան, օրինակ «կացինը» արտասանվում է այնպես, ինչպես ադրբեջաներենում»։
Իսկ Եվրոպան, թեեւ ցնցված սաֆարովի արարքով, լռում էր…
Նույն տարվա վերջին եւ հաջորդ տարվա սկզբին հասարակական լայն արձագանք գտավ ադրբեջանցի գրող Աքրամ Այլիսլիի «Քարե երազներ» աշխատությունը, որը տպագրվել է «Ժողովուրդների բարեկամություն» ամսագրի դեկտեմբերյան համարում։ Գիրքը պատմում է 1990-ին Ադրբեջանում հայկական ջարդերի ժամանակ տեղի ունեցած վայրագությունների մասին։ «Քարե երազներ» վեպն Ադրբեջանի խորհրդարանում հատուկ քննարկման առարկա դարձավ, որտեղ այն միաձայն դատապարտվեց։ Փետրվարի 7-ին ԱՀ նախագահ Իլհամ Ալիեւի հրամանագրով Աքրամ Այլիսլին զրկվեց «Ադրբեջանի ժողովրդական գրող» կոչումից եւ պետական թոշակից։ Փետրվարի 5-ին Այլիսլիի որդուն աշխատանքից ազատեցին մաքսային կոմիտեում, իսկ գրողի կինը՝ մանկական գրադարանից, որտեղ նա 30 տարի տնօրեն էր աշխատել։ Ադրբեջանի կրթության նախարարությունը գրականության ուսուցիչների «խնդրանքով» որոշում ընդունեց Այլիսլիի աշխատանքները դպրոցական դասագրքերից հեռացնելու մասին։
Իշխանամետ «Ժամանակակից Մուսավաթ» կուսակցությունը մրցանակ հայտարարեց գրողի ականջը կտրելու համար։ Հունվարի 31-ին գրողի տան մոտ մի խումբ երիտասարդներ էին հավաքվել (հաղորդվում էր, որ այնտեղ ներկա են եղել իշխող «Նոր Ադրբեջան» կուսակցության երիտասարդական կառույցի ուսանողներ եւ ակտիվիստներ։ Նրանք այրեցին Այլիսլիի դիմանկարները՝ վանկարկելով «Աքրամ, հեռացի՛ր երկրից»: Ավելի ուշ գրողի հայրենի գյուղում հանրահավաք տեղի ունեցավ։ Այնտեղ հավաքվածները վանկարկում էին «Դավաճան» եւ «Մահ Աքրամին»։ Ինքը՝ Այլիսլին, պատասխանելով պնդումներին, հայտարարում էր, որ իր նպատակն է ցույց տալ ադրբեջանցիների եւ հայերի համակեցության հնարավորությունը։ «Վեպը սկսվում է նրանով, որ ադրբեջանցին շտապում է փրկել մի ծեր հայի, որին ուզում են սպանել։ Ինչպե՞ս կարող է նման վեպը վիրավորել ու նվաստացնել ադրբեջանական ժողովրդին»,- նա նշում է.
Եվ Եվրոպան նորից լռում էր ... Լռում էր, երբ գերեվարված հայերին խոշտանգում ու սպանում էին ադրբեջանական տանջարաններում…
2016 թվականի ապրիլի 2-ին Ադրբեջանը լայնածավալ ագրեսիա ձեռնարկեց Արցախի դեմ՝ առաջին անգամ զանգվածային ԱԹՍ-ների կիրառմամբ։ Այն ժամանակ՝ իսրայելական արտադրության։ ԲՄ-21 («Գրադ») կայանքից Մարտունու ուղղությամբ իրականացված հրթիռահրետանային գնդակոծության հետեւանքով զոհվեց 2004 թվականին ծնված Վաղինակ Գրիգորյանը, եւս երկու երեխա՝ 12-ամյա Վարդան Անդրեասյանը եւ 11-ամյա Գեւորգ Գրիգորյանը, վիրավորվեցին։ Դպրոցներ, հիվանդանոցներ, բնակելի շենքեր՝ ամեն ինչ ադրբեջանական հարձակումների օբյեկտ էին։ Հայտնի են մահացածների մարմինների գլխատման եւ ծաղրի բազմաթիվ դեպքեր։ Զինծառայող Քյարամ Սլոյանը սպանվել եւ գլխատվել էր։
Համացանցում հայտնվեցին մարդասպանների՝ «ավարով»՝ Քյարամի գլխով լուսանկարները։ Ավելի ուշ Ալիեւը բարձր պարգեւներով պարգևատրեց նաեւ այդ «հերոս-ավազակներին»։ Ամենահրեշավոր դեպքերից մեկը Թալիշ գյուղում ծերերի սպանությունն էր։ Երբ սկսվեց գյուղի հրետակոծությունը, սպանվածների որդին՝ Գագիկ Խալափյանը, վեց երեխաներին եւ կնոջը տեղափոխեց անվտանգ տարածք։ Մեքենայում բոլորի համար տեղ չկար։ Գագիկի ծնողները՝ Վալերան ու Ռազմելան տարեց տատիկի պատճառով չկարողացան ոտքով գնալ տնից։ Գյուղ ներխուժած հրոսակները կրակեցին Վալերա Խալափյանի եւ նրա կնոջ՝ Ռազմելայի, ինչպես նաեւ 92-ամյա Մարուսյա Խալափյանի վրա։ Ավազակները կտրեցին ծերերի ականջները։
Եվ դարձյալ Եվրոպան խուլ մնաց ադրբեջանցիների կատարած ռազմական հանցագործությունների հանդեպ...
Իսկ հետո եղավ 2020 թվականի պատերազմը, երբ Ադրբեջանը ՆԱՏՕ-ի մեծությամբ երկրորդ երկրի՝ Թուրքիայի բացահայտ աջակցությամբ, օգտագործելով ՆԱՏՕ-ի ամբողջ զինանոցը, վարձկաններն եւ արգելված զենքերը, հարձակվեց Արցախի վրա։ Իսկ փոքրիկ Արցախը 44 օր դիմադրեց հսկայական Թուրքիային։ Պատերազմը, որի ընթացքում ադրբեջանցիները կրկին «տարբերվեցին» գերիների գնդակահարությամբ. լրատվամիջոցներում եւ սոցցանցերում այն ժամանակ էլ բազմաթիվ տեսանյութեր հրապարակվեցին՝ զինվորականների եւ քաղաքացիական անձանց խոշտանգումներով, անզեն հաշմանդամների եւ կանանց սպանությամբ։ Պատերազմից հետո Բաքվում «ավարների պուրակ» հայտնվեց, որի կարեւոր մասը սպանված հայերի սաղավարտների «ցուցահանդեսն» էր։ Ոչ այս կողմ, ոչ այն կողմ՝ Վերեշչագինի պատերազմի ապոթեոզը՝ բառի վատագույն իմաստով։
Ճիշտ է, պատերազմի ժամանակ Եվրոպան եւ քաղաքակիրթ Արեւմուտքը կոչ էին անում դադարեցնել ռազմական գործողությունները եւ նույնիսկ միջնորդի դերում հանդես եկան, սակայն՝ ապարդյուն։ Հիմնականում՝ հավասարեցնող, անհասցե հայտարարություններ։ Եւ, ինչպես միշտ, պատշաճ արձագանքի բացակայությունը նոր հանցագործությունների տեղիք է տալիս։
Ինչքան շատ, այնքան ավելի վատ
Նախորդ տարվա մայիսյան հաջողություններից լկտիացած՝ այս տարվա սեպտեմբերի 13-ի գիշերը Ադրբեջանը լայնածավալ ագրեսիա սկսեց Հայաստանի ինքնիշխան տարածքի դեմ։ Բացի տարածքային կորուստներից, Հայաստանն ունի ավելի քան 200 զոհ. Եվ կրկին գերիների մահապատիժներ, խոշտանգումներ, գլխատումներ և դիակների ծաղր։ «Բոլոր փաստերը կներկայացնենք տեսանյութերում։ Բայց կան կադրեր, երբ ուղղակի անհնար է դիտել։ Ադրբեջանցիները մասնատել էին մի կին զինվորի, կտրել նրա ոտքերը, մատները, մերկացել…»,- Ջերմուկում օտարերկրյա դեսպանների համար ճեպազրույցի ժամանակ պատմել էր ՀՀ Զինված ուժերի գլխավոր շտաբի պետ Էդվարդ Ասրյանը։
Ավելի ուշ համացանցում հայտնվեցին ադրբեջանցի «հերոսների» տարածած գերեվարված հայ զինվորների մահապատժի տեսանյութերը։ Նրանցից մեկի նկարահանման վայրը եւ երկու զինվորների ինքնությունը պարզվեցին։ Ռազմագերիների շահերի ներկայացուցիչ, Միջազգային եւ համեմատական իրավունքի կենտրոնի նախագահ Սիրանուշ Սահակյանի խոսքով՝ սոցցանցերում հրապարակված հայ ռազմագերիների մահապատժի տեսանյութերն արվել է Իշխանասարի դիրքերից մեկում։ «Սեպտեմբերի 13-ը՝ ադրբեջանցի զինվորների մասնակցությամբ։ Դա նորաստեղծ «Կոմանդոս» ստորաբաժանում է, վերապատրաստումն անցնում են Թուրքիայում, եւ որոշակի աջակցություն, բնականաբար, որպես ՆԱՏՕ-ի անդամ երկիր, ցուցաբերվում է»,- հայտարարել էր Սահակյանը։
Տեսանյութերն այնքան սարսափելի են, որ բազմաթիվ երկրների ԱԳՆ-ներ պահանջեցին գտնել ու պատժել մեղավորներին։ Բաքվում, հասկանալով, որ չափն անցել են, եի իրավիճակը դուրս է գալիս վերահսկողությունից, շտապել են հայտարարել, որ հետաքննություն կանցկացնեն։ Ադրբեջանի գլխավոր դատախազությունը երդվեց, որ հետաքննություն է սկսել համացանցում տարածված տեսանյութերի վերաբերյալ։ Կարելի է, իհարկե, պատկերացնել այդ «հետաքննությունը». անձամբ Ալիեւի կողմից պարգեւատրված Սաֆարովը ձեզ օգնություն։
Մի կողմ չմնացին նաեւ եվրոպական կազմակերպությունների ներկայացուցիչները։ Բայց վրդովված պահանջների մեջ արդեն կարելի է զոհին ու հանցագործին հավասարեցնելու փորձերի միտումներ նկատել։ Հարավային Կովկասի եւ Վրաստանում ճգնաժամի հարցերով ԵՄ հատուկ ներկայացուցիչ Տոյվո Կլաարը սկզբում միանշանակ բացասաբար արտահայտվեց հրապարակված տեսանյութերի մասին, հետո հանկարծ փոխեց միտքը։
«Հրապարակվել է հերթական տեսանյութը, որում հավանաբար պատկերված է հայ ռազմագերիների մահապատիժը։ Եթե տեսանյութի իսկությունը հաստատվի, ապա դա ռազմական հանցագործություն է, որը պետք է հետաքննվի, եւ մեղավորները պատասխանատվության կենթարկվեն,- նշել էր Կլաարը եւ մի քանի ժամ անց հավելել,- Այսօր ինձ մի քանի տեսանյութ են ուղարկել, որոնք, կարծես, ցույց են տալիս պատերազմական հանցագործություններն ադրբեջանցիների դեմ։ Դրանք նույնպես պետք է հետաքննվեն, իսկ եթե դրանք իրական են, ապա մեղավորները պետք է պատասխանատվության ենթարկվեն։ Հակամարտությունը երկու կողմերին էլ խորը վերքեր է թողել, որոնց ապաքինման համար պատասխանատվություն է անհրաժեշտ»։
