Հարյուրավոր տարիներ այս հողերի վրա ապրեցին… Սակայն այս պատմական ողբերգության հետ չբախվեցին: Իրենց լեզուն, կրոնը, ինքնությունը տարիներ շարունակ ստիպված եղան թաքցնել իրենց հարևաններից, նույնիսկ երեխաներից: Նրանք հայերն են, ովքեր այս հողերի հին ազգերից են…
Akunq.net-ի թարգմանությամբ ներկայացանում ենք Haber10-ի հրապարակումը Թուրքիայի հայ երիտասարդների հետ զրույցից։
Հատկապես վերջին 100 տարվա ընթացքում բավականաչափ տեսան այն դժվարությունները, որ առաջանում էին իրենց ինքնությամբ ապրելու դեպքում: Երբ ասվում է 1915 թ., ինչ-որ չափով էլ սրանք են աղավնու վախվորածությամբ պարուրված կյանքերը: Իսկ երբ ասվում է Հրանտ, սրտերը մղկտում են: Այն, որ չէին կարողանում սովորել իրենց մշակույթը, ստիպված էին թաքցնել իրենց ինքնությունը, դեռ երեկ նրանց համար կենսաձև էր դարձել: Ինչ-որ մեկը՝ փողոցում, ինչ-ոչ մեկն էլ դպրոցում է իմացել, որ հայ է:
Նրանցից մեկը` Ֆերհաթը, դեռ 28 տարեկան է… «Ինչ ինքս ինձ գիտեմ, Ֆերհաթ եմ, մի ուրիշ անուն եւս կա, որ օգտագործում եմ, բայց երազներումս անգամ դեռ Ֆերհաթ եմ»,-ասում է և հավելում,-«Եթե իրական իրավական պետությունում ապրեինք, այս բոլորը գոյություն չէր ունենալու: Ըստ իս` ամենամեծ պայքարը, որ անհրաժեշտ է մղել, Թուրքիայում իրավական պետություն ստեղծելն է լինելու»:
Նմանատիպ պատմություն ունեցող մյուս անունն էլ 33-ամյա Ռուսթեմ Բաքըրջըօղլուն է… Նա նույնպես նրանցից է, ով դպրոցում է իմացել, որ հայ է: Բաքըրջըօղլուն պատմում է. «Քանի որ գյուղում դպրոց չկար, գիշերօթիկ դպրոցում եմ սովորել: Մի ընկեր վեճի ժամանակ ինձ գյավուր անվանեց, ես էլ անձնագիրս հանեցի ու ասացի. «Նայի՛ր, անձնագրում էլ է իսլամ գրվում»»:
Իսկ ինքնության հետ կապված մեկ ուրիշ հետաքրքիր դեպք Ռուսթեմի հետ տեղի է ունեցել Հունաստանում սովորելու ժամանակ: Այդ դեպքն այսօր այսպես է պատմում. «Ադըյամանից մի քուրդ ընկեր ունեի: Նրան չէի ասել, որ հայ եմ, ասելու անհրաժեշտություն էլ չէի զգացել: Երբ լսել էր, որ հայ եմ, չէր կարողացել հավատալ դրան, քանի որ իր գլխում հայի ընկալումը գուցե մարդկային նկարագրի մեջ չէր»:
Մարթա Սյոմեքը 20 տարեկան է: Լսելով, որ ընկերներն իրեն «գյավուր» են ասում, տուն է գնում և հորը հարցնում, թե ինչ ասել է` գյավուր: Իմանում է, որ հայ է, ինչը մինչ այդ թաքցվել է, և մանկությունից ի վեր որպես մուսուլման է մեծացվել:
Ֆըրաթ Բաքըրջըօղլուն տեղի ունեցածը հաղթահարելու ճանապարհին առերեսման առնչությամբ խորհրդարան ներկայացված օրինագիծը դրական քայլ է դիտարկում և կարևորում է նաև նախորդ տարվա ցավակցական ուղերձը, սակայն չի կարողանում չհիշեցնել նաև հետևյալ խոսքը. «Մենք նախաճաշը, քրդերն էլ ճաշը եղան»:
Արդարացի հիշողություն նախաձեռնությունը հայ երիտասարդների հետ խոսեց երեկվա, այսօրվա և համատեղ ապագայի մասին…
«… ԱՂՋԻԿ ՉԵՆ ՏԱԼԻՍ»
ՖերհաթԲաքըրջըօղլու, 28 տարեկան
Ապրում եմ Ադըյամանում: Ծնվել, մեծացել եմ Ադըյամանում: Հայ ընտանիք ենք: Ամենայն հավանականությամբ Ադըյամանում/Քահթայում մեր անցյալը հասնում է մինչև 1200-ական թ.: Այդ թվականից ի վեր շարունակում ենք ապրել այս տարածքում: Այս պահին Եւրոպայում կամ Թուրքիայի տարբեր շրջաններում ապրող ազգականներ ունենք, սակայն գերդաստանի մեծ մասը Քահթայում է ապում:
1915-ից առ այսօր աշխատել ենք պահել մեր հայ ինքնությունը: Մեր ինքնությունը պահել ենք թե՛ մոտ ազգականների, թե՛ նույն արմատներով մարդկանց հետ ամուսնալալու միջոցով: Ըստ էության նոր սերունդն էլ ինքնությունը պահելու ռեֆլեքս ունի: Իմ տարիքի հարազատներս էլ ամուսնացել են կամ իրենց զարմիկների, կամ այնպիսի հայ ընտանիքների երեխաների հետ, որոնց հետ սերտ կապեր կան: Սա և՛ հայ համայնքի դրսևորած բնական վարքագիծն է, և՛ մուսուլմանական հատվածի կողմից մեզ պարտադրված ռեֆլեքս, որ թեև մեզնից աղջիկ վերցնում է, բայց մեզ աղջիկ չի տալիս:
«Անունս Ֆերհաթ է»
Ինչ ինքս ինձ գիտեմ, ես Ֆերհաթն եմ: Մի ուրիշ անուն էլ ունեմ, որ ինքս եմ օգտագործում: Սակայն այն շատ չես կարողանում ընդունել, ինքնությունդ ինչ-որ ձևով սահմանել ես արդեն: Օրինակ` որոշակի գիտակցություն ձևավորելուց հետո ուրիշ անուն օգտագործելու անհրաժեշտություն զգացի, սակայն թե որքանով վերջինն ընդունեցի, չգիտեմ: Իմ երազներում անունս դեռ Ֆերհաթ է…
Անատոլիայի հայ եմ
1915թ. մեր պապերը ինչ-որ կերպ կենդանի մնալուց հետո ստիպված եղան նոր վարչակարգի կողմից իրենց տրված անուններն օգտագործել: Մի կողմից՝ Սարգիս, Գևորգ, Գրիգոր, մյուս կողմից՝ Ահմեդ, Մուսթաֆա٫ Սուլեյման և նման այլ անուններ: Քանի որ միայն այս կերպ հասարակության մեջ կարող էին տեղ գտնել: Նախկինում ռամազանի ամիսներին վարագույրը պինդ-պինդ փակում էինք ու թաքուն նախաճաշում: Մեր սերունդն այս տրավման ավելի թեթև է ապրել, մեզ նախորդած սերունդը որոշ բաներ առավել զգայուն է ապրել: Օրինակ` շատերս դպրոցում ենք իմացել, որ հայ ենք: Խաղի ժամանակ ինչ էլ որ լիներ «Վա՛յ, դուք հայ եք» ասող երեխաներին «Ո՛չ, չենք, հայը դուք եք» նման պատասխան եմ տվել: Մեր ծնողները, որոնց ցավերը դեռ զգալի էին, մեզ պահպանելու մղումով որոշ բաներ չեն պատմել, սակայն դրսում բոլորը գիտեին` ինչ է եղել: Երեխա լինելով` միայն մենք չգիտեինք: Եվ սա մի օր իմանում ենք մեր մյուս ընկերների արտահայտություններից: Սակայն վերջին ժամանակաշրջանում աշխարհում՝ ընդհանրապես կամ Թուրքիայում՝ մասնավորապես գուցե ինչ-որ զարգացում է նկատվում, չգիտեմ. եթե ավելացնենք նաև, որ մենք էլ, անշուշտ, արդեն կորցնելու ոչինչ չունենք, տարբերությունների նկատմամբ բաց և այլազան վարքագիծ դրսևորելու միտում կա:
Այսօր որտե՞ղ են հայերը:
Սրան անհրաժեշտ է նայել երկու տեսանկյունից: Օրինակ` պետության տեսանկյունից ոչինչ չի փոխվել: Հայերը դեռ որպես սպառնալիքի տարր են դիտվում: Երբ մի ընտանիք, որ հայ լինելը ուշ է իմացել, ցանկանում է իր երեխային դպրոց ուղարկել, պետությունը մերժում է նրա պահանջը՝ ասելով` «Դուք հայ չեք»: Լավ, պետությունը որտեղի՞ց գիտի, որ այս մարդիկ հայ են կամ հայ չեն: Ասել է թե` այս առնչությամբ գրանցման համակարգ կա: Այն, որ հասարակական հասկացությամբ փոփոխություններ են եղել, միանշանակ է: Երբ նախկինում մարդիկ մի հայի հասցեին շատ հեշտությամբ կարող էին վատաբանել, հիմա մի պահ մտածում են:
Այս հարցում մենք` Անատոլիայի հայերս, Ստամբուլի հայերի կամ հայոց պատրիարքարանի դեմ էլ ենք մեր բողոքն արտահայտում: Երբ խոսքը վերաբերում է մկրտվել ցանկացող քրիստոնյայի համար ամեն ինչ մանրակրկտորեն ուսումնասիրող համակարգին, հետաքրքիր է, թե ինչու այն մեզ համար հովանի չի դառնում: Այն բանից հետո, երբ Ադըյամանի հայկական համայնքն սկսեց հավաքվել ասորական եկեղեցու շուրջ, պատրիարքարանն, ինչ-որ բաներ նկատելով, սկսեց շարժվել: «Մինչ այսօր որտե՞ղ էիք» և «Ինչո՞ւ չեկաք» ասելու իրավունք٫ կարծում եմ٫ ունենք: Սա٫ անշուշտ٫ ամբողջովին կապված է այն դժվարությունների հետ, որ առկա է հայկական եկեղեցին ճանաչելու հարցում: Երբ ասորի հավատացյալն Անատոլիայում կարող է իր ուզածի պես շրջել, հայ հավատացյալի համար նույն իրավունքների մասին խոսք անգամ չկա: Ասորիներն այդ ժամանակաշրջանում պետության ուժն ընդունեցին որպես «գերակա գոյություն», մինչդեռ հայերը, ի հակադրություն սրա, դեռ պահանջատեր էին և Լոզանում պայքարում էին այդ պահանջների համար, որի պատճառով Լոզանի պայմանագրի դրույթներում ասորիներն ընդունվում են որպես թուրք-քրիստոնյա, իսկ հայերը` որպես փոքրամասնություն: Եվ ճանաչված իրավունքների շրջանակն ու լայնությունն էլ բնականաբար փոխվում է: Սա٫ մեկ այլ արտահայտությամբ٫ հայերի ձուլման համար առիթ տվող մեծ գործոն է դառնում:
1915 թ. ցավակցական ուղերձը և Հրանտ Դինքի հայտարարությունն անուշադրության մատնելու բաներ չեն
1915թ. ցավակցական ուղերձն ու Հրանտ Դինքի հայտարարությունն անուշադրության մատնելու բաներ չեն: Թեև բավական չէր, այնուհանդերձ վճռական էր, քանի որ վերջապես մի խոսք էր: Այսօր թող սա ասեն, տարվա ընթացքում ուրիշ հայտարարություն էլ կարող է լինել: Այս օրերին, օրինակ, օրակարգային թեմա է այն, որ Չանաքքալեի տոնակատարությունը տեղի է ունենալու ապրիլի 24-ին…Ինչո՞ւ 2015 թվականին: Տարիներ շարունակ մարտի 18-ին նշվող Չանաքքալեն, այս տարի ինչո՞ւ հետաձգվեց մինչև ապրիլի 24-ը: Սա ո՛չ պահք է, ո՛չ էլ կաղամբի թթու… Այսինքն` առօրյա քաղաքականության վերաբերյալ արվող հայտարարությունները վստահելի չեն թվում: Այս հողի վրա որևէ բան կառուցելը շատ դժվար է թվում:
Ի՞նչ եմ սպասում ապագայից
1915 թ. կատարվածը հայերի տեսանկյունից անվիճելիորեն ցեղասպանություն է: Անհրաժեշտ է այն ընդունել և ինչ-որ կերպ հաղթահարել այն: Դա հոգեբանության մեջ էլ է այդպես: Մարդիկ ստիպված են ինչ-որ կերպ առերեսվել իրենց սխալների հետ: Քաղաքական ուղերձներն էլ պետք է կոնկրետ համապատասխանություն ունենան: Ամենապարզ օրինակը. այն, որ Թուրքիայի և Հայաստանի միջև չկա դիվանագիտական որևէ հարաբերություն, զերծ է պահում որևէ ակնկալիք ունենալուց: Մինչև այդ դուռը չբացվի, ի՞նչ կարող է սպասվել: Եթե արևանիդ հետ հաղորդակցություն չես հաստատել, ինպե՞ս կարող է հարաբերություն լինել: Սահմանների բացումը Թուրքիայի կոնյուկտուրային և տնտեսական կառուցվածքի համար գուցե շատ մեծ բան չէ, սակայն Հայաստանի համար մեծ ձեռքբերում է:
Անշուշտ, այս երկիրն էլ է մերը٫ և նրա շահերը մեզ համար նույնպես կարևոր են, սակայն թեև երբեք չեմ գնացել Հայաստան, այնուհանդերձ երբ տեսնում եմ հայկական դրոշը, զգում եմ՝ այն շատ բան է նշանակում ինձ համար: Փաստ է, որ մենք լուրջ հոգևոր կապ ունենք:
Թուրքիայում ապագա տեսնո՞ւմ եմ
Այս առումով շատ վատատես չեմ: Սակայն կարծում եմ, որ Թուրքիայում շատ բան խոսքից այն կողմ չի կարողանում անցնել: Փողոցում կամ սրճարանում զրուցող մարդկանց լեզուն էլ նույն կերպ չի կարողանում ավելին լինել, քան որոշակի զանգվածի կամ որոշակի մարդկանց լեզու լինելն է: Այսինքն` արժևորման, քննադատության գործընթաց չկա: Եթե սա բացասական իրավիճակ էլ լինի, դրական է այն, որ٫ օրինակ٫ հատկապես Հրանտ Դինքից հետո Հայկական հարցը լուրջ հաղթանակ տանի: Դրական է նաև այն, որ հատկապես այս թեմայից ամբողջովին հեռու թուրքերը մի քիչ մոտենան այս թեմային: Այս գիտակցությունն ավելի կենդանի է քրդերի մոտ, ովքեր 1915 թ. հանցագործների սերունդներն են: Այսինքն` հուսադրող է, որ այս թեմաները վերջին ժամանակաշրջանում սկսել են ավելի շատ քննարկվել:
Արդեն տարածում է գտել այն, որ պաշտոնական պատմությունը ստեղծվել է ստերի վրա: Դպրոցական դասագրքերում հայերը դեռևս ներկայացվում են որպես դավաճաններ: Սերունդն այս գաղափարներով է կրթվում: Հատկապես թուրք-ազգայնական հատվածի այս կոշտությունն ավելի ազդեցիկ է, քան այն, որ հարցի մասին այսչափ ուշ է խոսվում: Երբ պատմությունը ստեղծված է լինում ստի, քաղաքական ժխտողականության վրա, այս հակազդեցությունը շարունակում է գոյություն ունենալ: Սակայն ակնհայտ է, որ հասարակական մակարդակում ուշիմությունն ավելի առաջնային աստիճանի է բարձրացել: Ըստ էության` վերադարձի քայլերը ժողովրդից են գալու, և պետությունն էլ փոխվելու է ներքևից եկող այս ճնշմամբ:
Ինչե՞ր լսեցի
Լսել եմ ՊԿԿ-ի մասին երկու քուրդ տղամարդկանց քննարկումը: Մեկն ասաց. «Դրանք բոլորը, ըստ էության, հայ են٫ և ամբողջը հայերի գործն է»: Օրինակ` ինձ սա չի վերաբերում: Ինչո՞ւ ես նման բանը հայերի հետ կապում: Կապ հաստատելու կետեր, անպայման, կարող են գտնվել, սակայն դրաբք շատ տարբեր թեմաներ են: Ինչո՞ւ ես այսպես՝ բոլորովին առանց քննելու, իմանալու, դատապարտում ամբողջ ազգին կամ ժողովորդին:
Քրիստոնյա լինել Անատոլիայում
Ադըյամանում մի եկեղեցի կա, որ գիտենք` պատմականորեն հայկական եկեղեցի է եղել, մինչդեռ հիմա որպես առաջնորդանիստ ասորական եկեղեցի է ծառայում: Ադըյամանից, Մալաթիայից, Ուրֆայից և շրջակա քաղաքներից եկողներ կան: Եկեղեցին սկսել է գործել 2000-ական թթ. սկզբներից: Մենք այնտեղ գնալ-գալ ենք սկսել 14-15 տարեկանից: Հասարակությունն արդեն գիտի՝ մենք ով ենք: Մենք գիտենք, որ հասարակությունը դա գիտի: Այսինքն` բոլորը գիտեն ինչն ինչ է: Սակայն բոլորը լռում էին այնպես, կարծես մի բան կար, որի մասին չպետք է խոսվեր: Երբ սկսեցինք եկեղեցի գնա-գալ, հանգիստ սկսեցինք խոսել սրա մասին: Սկսեցինք ասել, որ մենք հայ ենք կամ քրիստոնյա ենք: Այս առումով հոգեբանական մի շեմ հաղթահարեցինք, և հասարակությունն էլ, անշուշտ, մեզ հետ միասին փոխվեց: Օրինակ` մոտ 50 տարի է, ինչ նույն թաղամասում ենք ապրում: Երբ սկսեցինք եկեղեցի գնալ-գալ, մեր հարևանները դադարեցին բարևել: Մի քիչ այսպես շարունակվեց: Օրինակ` մուսուլմանների տոներին նրանց մոտ էինք գնում, նրանք էլ մեր տոներին էին գալիս: Մինչդեռ այդ ժամանակաշրջանում մեկ-երկու տարի լռություն էր: Մենք չենք գնում, նրանք էլ չեն գալիս: Սակայն հետո հարաբերությունները նորից կարգավորվեցին: Այսինքն` այս իրավիճակը ոչ միայն մեզ, այլև մեր հարևանների համար էր շեմ հաղթահարելու կետ: Սակայն այս միտքը կարողացան մարսել մեկ-երկու տարվա ընթացքում: Թեև գիտեին մեր արմատները, գիտեին٫ որ մուսուլման չենք, սակայն սրան ընտելանալը շատ երկար ժամանակ խլեց:
Օրինակ` մեր արհեստավոր այն բարեկամները, ովքեր մեզ հետ սկսել էին եկեղեցի հաճախել, այս ընթացքում գրեթե սնանկ վիճակի հասան: Սրանք «գյավուր են», սրանք «քրիստոնյա են» և նման պիտակներ կպցրեցին: Համայնքը իմանալով, որ իմամը ծագումով հայ է, նամազ անելուց հետո նրա հետևից կարող էր ասել` «Սրա թիկունքում արված նամազն ընդունելի կլինի՞»: Այսինքն` եթե Սուրբ ջրով էլ լվացվի, 40 աման ջուր էլ լցվի, գյավուրը գյավուր է. պիտակ կար:
Թեև նման բան չկար٫ սակայն լուրեր տարածվեցին, թե 9.000 բնակիչ ունեցող Քահթայում մեր արհեստագործ բարեկամներից մեկը եկեղեցի է բացելու: Եվ շատ կարճ ժամանակ անց նրանց տան առջև ձայնային պայթուցիկ պայթեցվեց: Թեև մենք շարունակաբար Ադըյաման ենք գնում-գալիս, քաղաքապետն էլ մեզ բազմիցս ասել է, որ նման պահանջ ունենալու դեպքում մենք եկեղեցի բացենք, այնուհանդերձ դրան չմոտեցանք: Քանի որ դրան պատրաստ միջավայր չենք տեսնում٫ չկա:
Յուրաքանչյուր փոփոխություն պետությա՞ն հետ է կապված
Խորքային, զուգահեռ, թե Էրգենեքոն եք ասում՝ չգիտեմ٫ սակայն քանի դեռ պետությունը տեր չի կանգնում մի կողմին, այս իրադարձությունների իրականացումը հնարավոր չէ: Սրա ամենաակնառու օրինակը Հրանտ Դինքի սպանությունն է: Սպանող անձը ձերբակալվում է٫ և պետության պաշտոնյան կարող է նկարվել մարդասպանի հետ այնպես, կարծես նա հերոս է: Մյուս կողմից՝ այս դեպքի մասին նախօրոք տեղեկացնողներն էլ հազար ու մի դժվարություններով են դատվում: Այդ պահին դատվող անուններն գործի մեջ ամենաստորին աստիճանին են կանգնած: Ոչ մի կերպ չեն բռնվում նրանք, ովքեր տվել են հրամանը: Իրադարձությունների այս ընթացքը, ըստ էության, օրինակ է հանդիսանալու այն ամենի համար, ինչ տեղի է ունենալու դրանից հետո: Անհրաժեշտ է, որ պետության նախաձեռնությամբ իրավունքը գործ դառնա: Եթե իսկապես ապրեինք իրավական պետությունում, այս ամենը տեղի չէր ունենա: Ըստ իս` ամենամեծ պայքարը, որ անհրաժեշտ է մղել, Թուրքիայում իրավական պետություն ստեղծելն է լինելու:
(շարունակելի)
