«Ազատություն» ռադիոկայանի թղթակից Պոլինա Եֆիմովան հոդված է գրել Հայոց ցեղասպանության 105-րդ տարելիցի կապակցությամբ: Հոդվածում ներկայացված են նաեւ Հայոց ցեղասպանությունը վերապրածների հետնորդների պատմած պատմությունները:
Ներկայացնում ենք մի հատված հոդվածից.
«Նախապապիս այրել են բակում
Նախապապիս ընտանիքն ապրում էր Մուշ քաղաքում (այժմ այն գտնվում է Թուրքիայի տարածքում): Նախապապիս տասնմեկ երեխաներից փրկվել է միայն մեկը` իմ պապը` Սամսոն Հովհաննիսյանը,- պատմել է նրա թոռնուհի Լուսինե Աղաջանյանը, որն այժմ ապրում է Դոնի Ռոստովում:- Երբ հալածանքները սկսվեցին, առաջին հերթին ձերբակալում էին մտավորականներին եւ հարուստ մարդկանց, որպեսզի նրանք չկարողանային ազդեցություն ունենալ մյուսների վրա: Նախապապս թաքնվել էր եւ միայն գիշերներն էր երբեմն տուն գալիս: Մի գիշեր ինչ-որ մեկը տեսել էր նրան եւ մատնել: Թուրքերը ներխուժել էին տուն, բռնել էին նրան, կապել, փողոց քարշ տվել, որտեղ արդեն պառկած էր եւս մի քանի հոգի: Նրանց բոլորին ծղոտով էին ծածկել եւ այրել էին: Երբ փողոցում հաշվեհարդար էին տեսնում, թուրք հարեւաններից մեկն իր երեխաների հետ միասին նախատատիս դուրս էր բերել գաղտնի ելքով: Այս հարեւանը սիրահարված էր նախատատիս, սակայն նրա ծնողները թույլ չէին տվել նրանց ամուսնանալ տարբեր հավատքների պատճառով: Նրա հոգեւոր կապվածությունը նախատատիս նկատմամբ մնացել էր, եւ երբ մեր ընտանիքը վտանգի մեջ հայտնվեց, փրկեց նրանց: Երեխաները եւ նախատատս կարողացել էին հասնել մինչեւ գետը: Գետի ջուրը կարմիր էր արյունից. այնտեղ էին նետում գլխատված դիակները: Գետի վրա կամուրջ չկար: Նախատատս երեխաներին ասել էր. «Լողալով անցեք»: Այս գետում խորտակվեցին նրա մի քանի երեխաները, բայց մնացածին հաջողվեց դուրս գալ ջրից: Նրանք անցան անապատով` հասնելով այսօրվա Հայաստանի տարածք: Ճանապարհին երեխաները մեկը մյուսի հետեւից մեռնում էին սովից եւ հիվանդություններից: Աղջիկը կորավ (մտածում են, որ խորտակվել է), իսկ տղան` Սամսոնը` իմ պապը, ողջ մնաց: Սակայն նախատատս կորցրեց Սամսոնին. նա կոմայի մեջ էր ընկել եւ հետո երկար ժամանակ հիվանդ էր: Առողջանալուց հետո նա մոտ երկու տարի փնտրում էր տղային, հաճախ եկեղեցի էր գնում, որտեղ սովորաբար հավաքվում էին իրար կորցրած հարազատները: Սակայն տղան այնտեղ չէր լինում: Մի անգամ, արդեն հույսը կորցրած, նա որդուն տեսել էր շուկայով քայլելիս: Տղան կանգնած էր քուրդ տղամարդու կողքին, ով այդ ամբողջ ընթացքում խնամել էր նրան: Այդպես մայրը գտավ որդուն: Սամսոնը, ըստ հարազատների հուշերի, շատ փակ եւ լուռ էր: Նա հաճախ էր հիվանդանում, իսկ ավելի ուշ կտրականապես հրաժարվում էր պատմել իր երեխաներին ողբերգության մասին եւ միայն իր մահից առաջ պատմեց ավագ դստերը կատարվածի մասին: Ըստ նրա հարազատների հուշերի` խորհրդային տարիներին նա վտարանդի էր, ինչպես եւ Թուրքիայից եկած շատ այլ հայ փախստականներ: Երբ սկսվեց Հայրենական մեծ պատերազմը, անցյալի պատճառով նրան ռազմաճակատ չտարան: Սովետական իշխանության համար այս փախստականները միշտ կասկածելի էին, նրանց շատ զգույշ էին վերաբերվում: Շատերին ձերբակալում էին միայն այն պատճառով, որ նրանք փորձում էին արտահայտել իրենց տեսակետը: Տարբեր պատրվակներով բազմաթիվ ընտանիքներ ճնշումների էին ենթարկվում եւ աքսորվում Սիբիր: Ամենատարածված հոդվածը «հակասովետական քարոզչությունն» էր: Չէ որ զրույցներում մարդիկ հաճախ էին քննարկում իրենց պլանները, օրինակ` սեփական գործը սկսելը: Բայց այս ամենն արգելված էր, ինչը վրդովմունք էր առաջացնում մահից փրկված փախստականների շրջանում, որոնք ստիպված էին կրկին կառուցել իրենց կյանքը: Շատ ընտանիքներ գնում էին Ռուսաստան եւ հիմնվում այնտեղ: Մուշի թեմի համաձայն` այդ շրջանից մոտ 1500 մարդ է փրկվել: Բոլոր 234 հայկական գյուղերն ավերվել են, բնակիչների մեծ մասը` սպանվել:
Հայ ժողովրդի ողբերգությունը նկարագրվել է ծագումով իտալացի գրող Անտոնիա Արսլանի «Արտույտի ագարակը» գրքում, որի պապը ցեղասպանության ժամանակ փախել էր Թուրքիայից: Այս գրքի հիման վրա նկարահանվել է նաեւ «Արտույտի ագարակը» ֆիլմը: Արսլանի մեկ այլ ստեղծագործությունը` «Մուշից գրքի պատմությունը», որի մասին Օլգա Սեդակովան գրել է իր «Հրեշտակներ եւ առյուծները» էսեյում. «Եվ Մուշի հովտի մյուս երեխաներին կհասնի մահվան ճակատագիրը. նրանց վրա նավթ կլցնեն եւ կայրեն մայրերի հետ միասին կամ ողջ-ողջ կթաղեն` բերանների մեջ հող լցված, բայց գոնե այս փոքրիկին ես ուզում են թաղման երգ երգել, ինչպես կարող եմ: Եվ իմ սրտում, բայց այլ խոսքերով, բարձրանում է այն «անմեղության եւ պատանեկության եղերերգի» նուրբ եւ հզոր արձագանքը, որը ես տարիներ առաջ անգիր էի սովորել. «Թաղվել է առաջին մեռածների հետ, խորը ննջում է Հայաստանի որդին` երկար շորով փաթաթված: Հատիկ առանց տարիքի, նրա մոր մութ երակները, նա սուզվեց եռացող Արածանիի մոռացկոտ ջրի մեջ: Առաջին մահից հետո այլ մահեր էլ չեն լինի»:
Փրկված Արդոն Կարս քաղաքից
«Պապիս եւ նրա հրաշքով փրկվելու մասին պատմությունները ես շատ եմ լսել` եւ՛ տատիցս, եւ՛ պապիս քրոջից, եւ՛ մորաքույր Գոհարից, եւ՛ մորիցս, եւ՛ քեռիներիցս: Պապիս բոլոր հարազատները` հայրը, մայրը եւ երեք եղբայրները, մահացել են: Ես չեմ հիշում, թե երբ եմ առաջին անգամ լսել այդ մասին»,- ասում է Գյումրի քաղաքի բնակչուհի Օֆելյա Կուրազյանը:
Օֆելյայի պապի ընտանիքն ապրում էր Կարս քաղաքում` պապական տանը, որը կառուցվել էր չուգունե կամրջի մոտ: Նախապապը` Հովսեփ Ֆարմանյանը, հայտնի ճարտարապետ էր, նա ավարտել էր Մոսկվայի Լազարյան ճեմարանը: Քաղաքում ջարդերի եւ սպանությունների նախօրեին շատ անհանգիստ էր: Այստեղ փախստականներ էին գալիս Արեւմտյան Հայաստանից եւ սարսափելի լուրեր էին բերում: Այս տարիներին Կարսը Ռուսաստանի կայսրության մաս էր կազմում, սակայն Առաջին աշխարհամարտն էր, եւ թուրքերն արդեն մոտենում էին Կարսին: Շատ ծնողներ փորձում էին փրկել իրենց երեխաներին: Նախ նախապապս իր ավագ դուստր Գոհարին ուղարկեց իր եղբոր` Լեւոնի մոտ, բայց նրա չորս որդիներն ու նրանց մայրը մնացին Կարսում: Մի գիշեր մայրն արթնացրեց Արդոյին (այդպես էր Օֆելյա Կուրազյանի պապի անունը) եւ նրա եղբայրներին: Նա շատ վախեցած էր: Բակ դուրս վազելով` նրանք հասկացան, որ փրկվել չեն կարող. թուրքերն արդեն ջարդում էին դուռը: Այդ ժամանակ մայրը հուսալքված բռնեց փոքրիկ Արդոյին եւ շշնջաց. «Լռի՛ր, լռի՛ր, դիմացի՛ր»: Ապա նետեց նրան ցանկապատից այն կողմ` թուրք հարեւանների մոտ: Փոքրիկ Արդոն հավերժ կհիշի ջահերը, բղավող զինվորներին, հոր, մոր, եղբայրների ճիչերը, որոնք ընդհատվում էին մեկը մյուսի հետեւից: Նրա ամբողջ ընտանիքը մահացավ: Թուրք հարեւանները փրկեցին Արդոյին: Նրանք տղային աղջկա նման էին հագցնում եւ ձեւացնում էին, իբր իրենց դուստրն է: Երբ օսմանյան զորքերը լքեցին քաղաքը, նրան փրկած հարեւանուհին տղային բերեց Ալեքսանդրապոլ (հետագայում՝ Լենինական, այժմ ՝ Գյումրի) եւ հանձնեց մանկատուն: Ավելի ուշ նրան պատահաբար գտավ ավագ քույրը` Գոհարը, ով հասցրել էր գնալ Կարսից կոտորածից մի քանի օր առաջ: Արդոն մեծացավ, ամուսնացավ, մասնակցեց Հայրենական մեծ պատերազմին, վերադարձավ ցնցումով` համարյա խուլ: Նա ութ երեխա ունեցավ՝ երկու որդի եւ վեց դուստր:
«Պապս Լենինականի լավագույն խոհարարներից մեկը դարձավ, մասնակցել եւ հաղթել է խոհարարների համամիութենական մրցույթներում: Նրա բաղադրատոմսերը փոխանցվում են սերնդեսերունդ: Ես ինքս շատ եմ պատրաստում պապիս բաղադրատոմսերով: Ապրիլի 24-ին մենք ամբողջ ընտանիքով գնում ենք, այսպես կոչված, Եղեռնի կիրճ, որտեղ նաեւ Ցեղասպանության զոհերին նվիրված հուշարձան կա` մեր հարազատների հիշատակը հարգելու համար: Բոլոր հայերը մանկուց գիտեն այս հսկայական ողբերգության մասին: Բայց նոր սերունդը, իմ երեխաները, օրինակ, կարծում են, որ ժամանակն է ներել: Ոչ մի դեպքում չմոռանալ, բայց` ներել: Ավելի քան հարյուր տարի է անցել, եւ ժամանակն է շրջել պատմության այս էջը, իհարկե` վերլուծելով եի եզրակացություններ անելով»,- ասումէ Օֆելյա Կուրազյանը:
Մահ Կարսի կամրջի վրա
Կարսում եղեռնից փրկվել է Զարուհի Հովակիմյանը` Ալեքսանդր Գասպարյանի նախատատը, որն այսօր ապրում է Թբիլիսիում:
«Նախատատս չորս երեխա ուներ, բայց երբ Կարսում սկսվեց կոտորածը, նրանք բոլորը սկսեցին փրկվել, եւ երբ վազեցին կամրջի վրա, նրա ոտքը վիրավորվեց: Նա շատ արյուն կորցրեց, գտնվում էր անգիտակից վիճակում: Վերեւից նրա վրա թուրքերի գնդակահարած մարդկանց դիերն էին ընկնում: Մարդկանց այդ շերտը փրկեց նախատատիս մահից,- պատմում է Ալեքսանդր Գասպարյանը: - Կարսի չուգունե կամուրջը գերեզման դարձավ շատ հայերի համար: Երբ նա ուշքի եկավ, արդեն խորը գիշեր էր: Դուրս եկավ դիակների տակից եւ սողալով հեռացավ կամրջի վրայից: Ոչ ոք նրան չնկատեց: Հավանաբար նրան ինչ-որ մեկն օգնել է, բայց տարիների ընթացքում եւ վերապրած սթրեսի պատճառով նա շատ մանրամասներ չէր կարողանում հիշել: Նախատատս կարողացավ միայն պատմել, թե ինչպես է սողալով իջել կամրջից եւ ինչ-որ հրաշքով մի քանի օր անց փախստականների ամբոխի մեջ կարողացել է գտնել իր երկու որդուն: Կրտսեր դստերը չի գտել: Երկար տարիներ նախատատս կարծում էր, որ նա նույնպես մահացել է: Բայց 1949-ին անսպասելիորեն նամակ էր ստացել իր ողջ մնացած դստեր կողմից: Ես ունեմ Զարուհի նախատատիս եւ նրա երեխաների միակ լուսանկարը, որը կփոխանցեմ իմ որդիներին»:
Հայերի մի մասը մնացել է Թուրքիայում: Հալածանքներից խուսափելու համար նրանք փոխել են իրենց ազգանունները, ոմանք երբեմն իսլամ են ընդունել: Որբ մնացած երեխաները թուրքական ընտանիքներ էին ընկնում եւ որդեգրվում: Այսօր Թուրքիայի շատ բնակիչներ հայկական արմատներ ունեն, բայց նրանց մեծ մասը չէր կասկածում այդ մասին` մինչեւ թուրք լրագրող, արմատներով հայ Հրանտ Դինքը չպատմեց «թաքնված հայերի» մասին:
Դինքն «Ագոս» թերթի գլխավոր խմբագիրն էր, որը հրատարակվում էր Ստամբուլում: Նա շատ էր գրում հայկական ողբերգության մասին: Հրանտ Դինքը սպանվեց 2007 թվականի հունվարի 19-ին «Ագոս» թերթի խմբագրության շենքի առջեւ: Իշխանությունների կողմից կազմակերպված հետաքննությունը ոչնչի չհանգեցրեց:
Թուրքական իշխանությունները շարունակում են ժխտել հայերի ցեղասպանությունը: Նրանք, ովքեր քննարկում են այս ողբերգությունը, կարող են հետապնդվել Թուրքիայի քրեական օրենսգրքի 301-րդ հոդվածով` «թուրք ազգին վիրավորանք հասցնելու համար»: Այսօր աշխարհի տասնյակ երկրներ ճանաչում են ցեղասպանության փաստը, այդ թվում` Ռուսաստանը, Գերմանիան, Ֆրանսիան, Բելգիան, Իտալիան, Բրազիլիան:
2019 թվականի դեկտեմբերի 12-ին ԱՄՆ Կոնգրեսն Օսմանյան կայսրությունում հայերի ջարդերը որպես ցեղասպանություն ճանաչեց, սակայն այդ տարվա դեկտեմբերի 17-ին Նախագահ Դոնալդ Թրամփի վարչակազմը ձեռնպահ մնաց Կոնգրեսի կողմից ընդունված բանաձեւին աջակցելուց: Պետդեպարտամենտում հայտարարեցին, որ շարունակում են պատմական իրադարձությունները որպես «զանգվածային վայրագություններ» դիտարկել, գրում է «Ազատություն» ռադիոկայանը:
