Համացանցի հայտնվելով՝ մեդիատարածքի անբաժանելի մասը դարձավ ապատեղեկատվությունը: Որքան ավելի մեծ թվով մարդիկ են ներգրավվում օնլայն տարածքում, այնքան հաճախ ենք լսում վտանգավորության մասին, որ սպառնում է կեղծ տեղեկատվությունը:

Հետազոտողներն ամբողջ աշխարհում ուսումնասիրում են ֆեյքի ֆենոմենը եւ դրա ազդեցությունը հանրային կարծիքի վրա: 2017 թվականին GlobeScan ընկերությունը BBC-ի պատվերով հարցում էր անցկացրել: Այն ցույց է տվել, որ աշխարհում օգտատերերի մոտ 80 տոկոսին մտահոգում է հարցը՝ համացանցում որտեղ է ճշմարտությունը, իսկ որտեղ՝ սուտը: Պարբերականի տեղեկություններով՝ անցյալ տարի անգլերենի Collins բառարանը fake news-ը ճանաչել է տարվա արտահայտություն, ընթացիկ տարում այն հիշատակվել է գրեթե 3 անգամ ավելի հաճախ:

Ինչ է fake-ը

Անգլերեն fake բառը նշանակում է «կեղծ», «կեղծված»: Ըստ Collins-ի՝ ֆեյքը «կեղծ, հաճախ սենսացիոն տեղեկատվություն է, որը մատուցվում է որպես իսկական նորություն»:

Ֆեյք կարող են լինել ֆոտո խմբագիրներով ձեւափոխված լուսանկարները, հատուկ ծրագրերով վերամոնտաժված տեսանյութերը (սովորաբար նման տեսանյութերի նկարագրության մեջ նշվում է նկարահանումների կեղծ վայր ու ժամանակ), տեքստերը (նախկինում ընդունված էր դրանք «լրագրային բադեր» անվանել): Ֆեյքային կարող են լինել նաեւ սոցցանցերի էջերը, երբ գոյություն չունեցող մարդկանց անունով կեղծ հաշիվներ են բացվում: Ֆեյքի ֆենոմենը բերել է այնպիսի հասկացությունների երեւան գալուն, ինչպիսին են «բոթերը», «թրոլները», երբ սոցցանցում կոնկրետ թեմայով  պատվիրված մեկնաբանությունները գրում է կա՛մ ռոբոտը, կա՛մ իրական մարդը, որը բոթի դեր է կատարում:

Փորձագետները 2 հիմնական գործոն են առանձնացնում, որոնք որոշում են ֆեյքի վտանգավորությունը: Առաջինը ինտերնետում կոնտենտի տարածման արագությունն է: Համացանցում տեղեկություններն այնքան արագ են տարածվում, որ օգտատերերը չեն հասցնում դրանց հավաստիությունը ստուգել: Երկրորդ գործոնն այն է, որ մարդկանց մեծ մասը հավատում է ամեն ինչին, ինչ ցուցադրում են հեռուստացույցով, տպագրում լրագրերում կամ հրապարակում սոցցանցերում: Հանրային գիտակցության վրա ազդեցության այս բոլոր գործիքները լավ ուսումնասիրել են այն պարբերականները, որոնք կանխամտածված սուտ են տարածում:

Ինչպես պայքարել ֆեյքի դեմ

Մեծ թվով խոշոր ընկերություններ ապատեղեկատվությանը պատերազմ են հայտարարել: Twitter-ը եւ Facebook-ը ներդրել են օգտատիրոջ հաստատման գործառույթ: Հիմա սոցցանցերի աշխատակազմերը հայտնի մարդկանց հաշիվները նշում են կապույտ նշանով, սա նշանակում է, որ էջը իրական մարդու է պատկանում: Վերջերս Google-ը հայտարարել էր, որ լրատվամիջոցներին կօգնի պայքարել ֆեյք նորությունների դեմ. դրա համար որոնման համակարգը կհատկացնի 300 մլն դոլար: Google-ը նաեւ խոստացել է իր ալգորիթմն այնպես փոխել, որ որոնման արդյունքներից բացառի ֆեյք նորություններին հղումը: Մի կողմ կանգնած չի մնացել նաեւ Վիքիպեդիան: Օնլայն հանրագիտարանի հիմնադիր Ջիմի Ոուեյլսը թողարկել է նորությունների Wikitribune նախագիծը, որը ֆեյքի դեմ կպայքարի «ստուգված փաստերով եւ չեզոք խմբագրական հավաքածուով»:

Արդյոք սովորական ինտերնետ օգտատերն ի զորո՞ւ է պայքարել ֆեյքի դեմ: Փորձագետների կարծիքները տարբերվում են: Ոմանք խորհուրդ են տալիս չծուլանալ եւ տեղեկությունը վերստուգել: Մյուսները կարծում են, որ դրա վրա ժամանակ վատնելն անիմաստ է: Հայաստանի Հեռուստատեսության եւ ռադիոյի ազգային հանձնաժողովի անդամ Տիգրան Հակոբյանն ասում է, որ համացանցում ապատեղեկատվության դեմ պայքարել կարելի է, սակայն չարժի այդ պայքարից արդյունք սպասել: Դրա փոխարեն՝ ավելի լավ է սովորել ապրել նոր իրողության պայմաններում, խորհուրդ է տալիս նա:

«Ֆեյքի դեմ կարելի է ու պետք է պայքարել, սակայն հաշվի առնելով այսօրվա տեղեկատվական իրականությունը՝ այդ պայքարն անարդյունավետ է: Երբ համացանցում ավելի քան 2 մլրդ օգտատեր կա, որոնք կոնտենտ են ստեղծում, եւ երբ հնարավորություն կա դիմելու այդ կոնտենտի գրեթե անսահմանափակ թվով սպառողների, պայքարը սիզիփոսյան աշխատանք կհիշեցնի: Հարկ է ընդունել՝ կսկսվի հետիրականության դարաշրջանը: Բառի լայն իմաստով ֆեյքը զուգահեռ իրականություն է կառուցում, որում մենք ստիպված կլինենք ապրել: Չէ՞ որ Յամալում չեն պայքարում մշտական ցրտի դեմ, քանի որ անհնար է կլիման փոխել: Ցրտից պաշտպանվում են՝ տաք հագուստ են հագնում, ջեռուցում են օգտագործում… Այսպես է նաեւ ֆեյքի դեպքում՝ դրա դեմ անհնար է պայքարել: Մնում է միայն դրանից պաշտպանվելու գործիքներ որոնել: Հակաբեղմնավորման հաբերի նման»,- ասաց նա:

Հայաստանի Ազգային անվտանգության խորհրդի քարտուղարության տեղեկատվական անվտանգության հարցերով փորձագետ Ալբերտ Ներզեթյանը ավելի լավատեսորեն է տրամադրված: Նրա կարծիքով՝ իմաստ ունի պայքարել ֆեյքի դեմ, բայց քանի որ դա բազմանիստ ֆենոմեն է, անհրաժեշտ է պայքարել համալիր մեթոդներով: «Ֆեյքի դեմ պայքարելու հնարավոր եղանակներից են՝ պրոֆեսիոնալ լրատվամիջոցների աջակցությունը, օգտատերերի տեղեկատվական գրագիտության բարձրացումը, հանրային կարծիքի վրա ֆեյքի ազդեցության հետազոտությունները: Նախքան նորություններին հավատալը, ես խորհուրդ կտայի անպայման նայել նախաաղբյուրը եւ նորությունը վերստուգել այլ պարբերականներում: Ի վերջո, դա ընդամենը մի քանի րոպե է տեւում»:

Յանա Իսրայելյան