Միջազգային ճգնաժամային խումբը (Internationa Crisis Group) նոր զեկույց է ներկայացրել Լեռնային Ղարաբաղում ստեղծված նոր ճգնաժամային իրավիճակի մասին՝ պայմանավորված Ադրբեջանի կողմից Լաչինի միջանցքում անցակետի տեղադրմամբ։

Զեկույցում նշվում է, որ Լեռնային Ղարաբաղում և նրա շուրջը բռնությունների աճող վտանգ կա: Ապրիլի 23-ին Բաքուն անցակետ է բացել Լաչինի միջանցքում, որը միակ ճանապարհն է, որը կապում է Հայաստանը Լեռնային Ղարաբաղին:

Զեկույցում, մասնավորապես, ասվում է. «Մայիսին Ադրբեջանի և հայկական ուժերի միջև տեղի ունեցած բախումների հետևանքով առնվազն երեք մարդ է զոհվել: Բախումները տեղի են ունեցել երկուսուկես տարի այն բանից հետո, երբ վեցշաբաթյա արյունալի պատերազմը հայերին դուրս մղեց Լեռնային Ղարաբաղի մի մասից և հարակից շրջաններից: Էթնիկ հայ բնակիչները փախել են Հայաստան կամ Լեռնային Ղարաբաղի այն հատվածը, որտեղ ռուսական խաղաղապահ ուժերը տեղակայվել էին պատերազմից հետո՝ համաձայն Բաքվի, Երևանի և Մոսկվայի կողմից ստորագրված եռակողմ հյտարարության։ Նախկինում տարածքը գտնվում էր հայկական վերահսկողության տակ մոտ երեք տասնամյակ՝ 1990-ականների սկզբին երկու երկրների նախորդ լայնածավալ պատերազմից հետո:

Սկսած դեկտեմբերի կեսերից, Բաքվի կողմից աջակցվող ակտիվիստները շրջափակել են Լաչինի միջանցքը՝ խաթարելով կանոնավոր երթևեկությունը՝ հանքարդյունաբերական գործունեության դեմ բողոքելու պատրվակով: (Այնուհետև, ադրբեջանցիներն իրենց մտահոգությունների ցանկում ավելացրին ավելի շատ հարցեր, ինչպիսիք են միջանցքի վերահսկումը:)

Ռուսական խաղաղապահ առաքելությունն ուղեկցում էր մատակարարումները շրջափակման միջով, իսկ Կարմիր Խաչի միջազգային կոմիտեն (ԿԽՄԿ) օգնություն էր տրամադրում և նպաստում շտապ բժշկական օգնության կարիք ունեցող մարդկանց տեղաշարժին:

Անցած տարվա ընթացքում Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև հերթական լայնածավալ պատերազմի վտանգը մեղմելու միջազգային ջանքերը տարբեր ձևեր են ստացել: Դրանք ներառում են անզեն ԵՄ առաքելության ուղարկում պետական ​​սահմանի հայկական կողմ՝ իրավիճակը վերահսկելու և երկու կողմերի միջև հաղորդակցությունը խրախուսելու համար։ Դրանք ներառում են նաև Արդարադատության միջազգային դատարանի վճիռը, որը Բաքվին պարտավորեցրել է «ապահովել անարգել տեղաշարժը» Լաչինի միջանցքում (անարդյունավետ, քանի որ Բաքուն պնդում է, որ տարանցումն արդեն իսկ անարգել էր):

Դիվանագիտական ​​ճակատում ԵՄ-ն, Ռուսաստանը և Միացյալ Նահանգները նպաստել են բանակցություններին: Վերջերս, զգալի նախապատրաստական ​​ջանքերից հետո, ԱՄՆում մայիսի սկզբին տեղի ունեցավ Հայաստանի և Ադրբեջանի արտաքին գործերի նախարարների երկար ծրագրված բանակցությունները։ ԵՄ-ն նաև վերջերս Բրյուսելում համախմբեց Հայաստանի և Ադրբեջանի ղեկավարներին և նախատեսում է ևս մեկ հանդիպում հունիսի սկզբին:

Ռուսաստանն իր հերթին ողջունել է մայիսի 19-ին Մոսկվայում գտնվող և՛ Հայաստանի, և՛ Ադրբեջանի ԱԳՆ պատվիրակություններին: Այն պատրաստվում է շուտով ընդունել երկու երկրների ղեկավարների գագաթնաժողովը։

Մինչ Բաքվի կողմից անցակետի տեղադրումը, զուգահեռ դիվանագիտական ​​ջանքերը հանգեցրել էին հարևանների միջև խաղաղության համաձայնագրի երկու նախագծի, որոնցից մեկը առաջարկվել էր Ռուսաստանի կողմից, իսկ մյուսը մշակվել էր Ադրբեջանի և Հայաստանի կողմից ԵՄ-ի և ԱՄՆ-ի հովանավորությամբ:

Բանակցությունների հիմնական հարցերում ներառված է պաշտպանել էթնիկ հայերի իրավունքները և անվտանգությունը Լեռնային Ղարաբաղում, որտեղ Բաքուն ձգտում է վերահսկողություն հաստատել: Երևանը, Մոսկվան և արևմտյան մայրաքաղաքները ճնշում են գործադրում Բաքվի վրա, մինչ այժմ, անհաջող, անվտանգության երաշխիքներ առաջարկելու Լեռնային Ղարաբաղի էթնիկ հայերին: Մասնավորապես, նրանք կոչ են արել երաշխիքներ տրամադրել, որ հայ բնակիչներն ապահով կլինեն, եթե մնան իրենց հայրենի մարզում։

Բաքուն չի ցանկանում Երևանի հետ բանակցություններում քննարկել Լեռնային Ղարաբաղի բնակիչների կարգավիճակը՝ ասելով, որ նրանք կունենան նույն անվտանգության երաշխիքները, ինչ Ադրբեջանի բոլոր քաղաքացիները։

 Ինչպե՞ս է Բաքուն փոխել ստատուս քվոն

Ապրիլի 23-ին Ադրբեջանը սկսել է զորամասերի տեղաշարժը դեպի Լեռնային Ղարաբաղում գտնվող ռուս խաղաղապահների առաջին դիտակետը՝ Հայաստանի հետ սահմանից անմիջապես այն կողմ, որտեղից սկսվում է Լաչինի միջանցքը։ Հաջորդ երեք օրերի ընթացքում ադրբեջանցի բանվորները ռուսական ֆորպոստի մոտ կառուցել են փակ անցակետ՝ տրանսպորտային միջոցների և անհատների համար և բարձրացրել ադրբեջանական մեծ դրոշը։ Առայժմ ադրբեջանցի զինվորականներն ապրում են վրաններում, սակայն ավելի շատ մշտական կացարաններ են կառուցում։ Զինվորները ստուգում են տարածք մտնող ու ելնող անձանց ու մեքենաները։ ԿԽՄԿ-ն հայտնել է, որ միջանցքով անցնելու իր հնարավորությունները սահմանափակվել են՝ թողնելով միայն ռուս խաղաղապահներին:

Անցակետը փոխում է ստատուս քվոն, ըստ որի ռուսական խաղաղապահ ուժերը կարգավորում էին երթևեկությունը Լաչինի միջանցքով։ Այս պայմանավորվածությունը համահունչ էր 2020 թվականի հրադադարի համաձայնագրին, որը ստորագրվել էր Բաքվի, Երևանի և Մոսկվայի կողմից, որում ասվում էր, որ ռուս խաղաղապահները տեղակայվելու են այդ ճանապարհի երկայնքով՝ այն վերահսկելու համար։ Բաքուն արդարացրել է իր գործողությունները՝ մատնանշելով եռակողմ հայտարարության դրույթը, ըստ որի Ադրբեջանը պատասխանատու է միջանցքի երկայնքով մարդկանց, տրանսպորտային միջոցների և բեռների անվտանգության համար: Նրա համահեղինակները՝ Հայաստանն ու Ռուսաստանը համաձայն չեն այս մեկնաբանության հետ՝ պնդելով, որ զինադադարը հստակորեն պատասխանատու է դարձնում ռուս խաղաղապահներին միջանցքի համար: Բաքուն, թվում էր, մինչև վերջերս ընդունում էր յդ մեկնաբանությունը, թեև պնդում էր նաև, որ խաղաղապահները պատշաճ կերպով չեն կատարում իրենց պարտականությունները։

Իր անցակետը տեղադրելուց ի վեր Բաքուն ընդգծել է, որ կպահպանի անցակետով մարդկանց, մեքենաների և բեռների «թափանցիկ, անվտանգ և կանոնակարգված անցման» պայմանները և կհամակարգի ռուս խաղաղապահների հետ, որոնք շարունակում են պարեկել միջանցքը։ Պարզ չէ, թե մինչ օրս ինչ է արել Ադրբեջանը նման համակարգում հաստատելու համար։

 Ինչո՞ւ Բաքուն անցակետ տեղադրեց

Ադրբեջանը երկար ժամանակ ձգտել է ավելի մեծ վերահսկողություն սահմանել Լեռնային Ղարաբաղը Հայաստանի հետ կապող ճանապարհի նկատմամբ: Տարիներ շարունակ ակնարկելով, որ նման քայլ է սպասվում, Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիևը փետրվարյան իր ելույթում հայտարարեց, որ մտադիր է հետևել դրան: Ի պատասխան՝ Ռուսաստանն ու Հայաստանը հստակ հայտարարեցին իրենց անհամաձայնությունը: Լեռնային Ղարաբաղի դե ֆակտո իշխանությունները Ստեփանակերտում զգուշացրել են, որ նման քայլը ապակայունացնելու է իրավիճակը տեղում։ Հայաստանը մերժել է նաև Բաքվի փետրվարյան առաջարկը, որով և՛ ինքը, և՛ Ադրբեջանը պետք է սահմանային հսկողության կետեր ստեղծեին Լաչինի միջանցքի մուտքի մոտ՝ յուրաքանչյուրը սահմանի իր կողմից: Առաջարկը դիտվել է որպես ճանապարհի նկատմամբ վերահսկողությունը օրինականացնելու և դրանով իսկ 2020 թվականի հրադադարի համաձայնագիրը խախտելու ադրբեջանական ջանքերի մի մաս:

Բաքուն, ըստ երևույթին, դիտարկում է անցակետը որպես Ադրբեջանին օրինականորեն պատկանող, սակայն զինադադարի պայմաններով նրա ձեռքերից դուրս մնացած տարածքների նկատմամբ վերահսկողություն հաստատելու միջոց, և որը Բաքուն այժմ անվանում է «նախկին Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար Մարզ»: Թեև Ադրբեջանը համաձայնել էր ռուս խաղաղապահների կողմից միջանցքի հսկողությանը՝ որպես 2020 թվականի նոյեմբերի համաձայնագրի մաս, սակայն ակնհայտորեն գոհ չէր պայմանավորվածությունից, քանի որ ադրբեջանցի պաշտոնյաները պարբերաբար վրդովմունք էին հայտնում այդ տարածքի նկատմամբ իրենց լիազորությունների բացակայության կապակցությամբ: Չնայած ռուսական զորքերը Բաքվի հետ վերահսկում են Լեռնային Ղարաբաղ անցնող օտարերկրյա քաղաքացիների ցուցակները, Ադրբեջանը ցանկանում է, որ ինքը վերահսկի, թե ով է մտնում և դուրս գալիս, հատկապես այն պատճառով, որ ցանկանում է համոզվել, որ բնակիչները և փաստացի իշխանությունները չեն կարող զենք վերցնել՝ դիմակայելու իր իշխանությանը։ Անցակետը չի կարող ապահովել անկլավի վրա ադրբեջանական ազդեցության ողջ չափը, դա, սակայն, քայլ է այդ ուղղությամբ։

Բաքուն անվտանգության վրա հիմնված մի շարք փաստարկներ է ներկայացրել անցակետի ստեղծման համար։ Նախ, առաջարկել է, որ այն պետք է վերահսկողություն ստանա 2022-ի վերջին ակտիվիստների շրջափակումից հետո: Այնուհետև պնդում էր, որ Հայաստանը գաղտնի զինվորներ և զինամթերք է ուղարկում Լեռնային Ղարաբաղ՝ խախտելով 2020 թվականի համաձայնագիրը, այդ թվում՝ ցամաքային ճանապարհով:

Հայաստանն ասել է, որ այս պնդումը կեղծ է: Մոսկվան, իր հերթին, առաջարկել է տեղադրել ռենտգեն սկաներներ՝ ստուգելու յուրաքանչյուր մեքենա, որը մտնում է Լեռնային Ղարաբաղ, քայլ, որը փաստացի իշխանությունները հայտարարել են, որ կընդունեն: Բաքուն, սակայն, հասկացրել է, որ ցանկանում է, որ իրենք լինեն այնտեղ:

Թերևս ոգևորված Ուկրաինայի դեմ Ռուսաստանի լայնածավալ պատերազմից, որ Մոսկվայի ուշադրությունը շեղված է և բացահայտվեցին նրա ռազմական թուլությունները, Ադրբեջանը մի շարք քայլեր է ձեռնարկել, այդ թվում՝ ուժի կիրառմամբ, ուժեղացնելու իր ռազմական դիրքերը տեղում:

2022 թվականի փետրվարից ի վեր Ռուսաստանը չի ցանկանում կամ չի կարողանում կանխել իրար հաջորդող էսկալացիաները (որոնք իսկապես նպաստում էին Ադրբեջանի ռազմական առավելությանը), շրջափակումը և այժմ Բաքվի կողմից անցակետի ստեղծումը:

Ադրբեջանը կարող է նաև դիտարկել անցակետը որպես ռուսական առաքելության մեկնման արագացում, որի նախնական մանդատը Լեռնային Ղարաբաղում լրանում է 2025 թվականի նոյեմբերին: Համաձայն 2020 թվականի զինադադարի համաձայնագրի՝ Հայաստանը կամ Ադրբեջանը կարող են վետո դնել 6 ամիս առաջ, հակառակ դեպքում՝ համաձայնագիրը ավտոմատ նորացվում է: Ռուսաստանի լայնամասշտաբ ներխուժումից ի վեր, Ադրբեջանի պաշտոնյաները, այդ թվում՝ նախագահ Ալիևը, կտրականապես հայտարարել են, որ ռուս խաղաղապահները երկու տարի հետո կհեռանան։ Խաղաղապահների գործառույթներից մեկը Լաչինի միջանցքում պարեկությունն է։ Անցակետի տեղադրմամբ՝ Բաքուն կարող է ազդանշան տալ, որ խաղաղապահների ծառայություններն այլևս կարիք չեն ունենա 2025 թվականից, և գուցե նույնիսկ ավելի վաղ։

 Ինչո՞ւ է այս քայլը մտահոգիչ

2020 թվականին Բաքվի ռազմական հաջողությունից ի վեր, Լեռնային Ղարաբաղի էթնիկ հայերը մտավախություն ունեն, որ Ադրբեջանը կստիպի իրենց համայնքին, որը կազմում է մոտ 120,000 մարդ, լքել տարածաշրջանը: Նրանք անհանգստանում են, որ անցակետի պարտադրումը կարող է լինել էթնիկ զտումների նախադրյալ: Ճիշտ է, որ Բաքուն վերահաստատում է վերահսկողությունը հայաբնակ Լեռնային Ղարաբաղի նկատմամբ: Այս քայլը անհանգստացնում է էթնիկ հայերին, որոնք վկայակոչում են բռնության պատմությունը, մասնավորապես, 1980-ականների վերջին էթնիկ հայերի վրա ադրբեջանական կազմակերպված հարձակումները, ինչը նրանց ստիպում է նույնացնել ադրբեջանական վերահսկողությունը ճնշումների հետ: Իսկապես, և՛ ադրբեջանցիները, և՛ հայերը դառը հիշողություններ ունեն, երբ ստիպված են եղել լքել մյուս խմբի կողմից վերահսկվող տարածքները հակամարտությունների հետևանքով և լրացուցիչ արյունահեղության վախից:

Նոր անցակետը վտանգի տակ է դնում նաև Ադրբեջանի և Հայաստանի միջև փխրուն խաղաղ գործընթացը։ Բաքվի կողմից վերահսկողությունը վերահաստատելու քայլերը կասկածի տակ են դնում, թե արդյոք նա մտադիր է անել այն, ինչ եվրոպացի և ամերիկացի դիվանագետները շարունակում են խնդրել իրենից, այսինքն՝ համագործակցել Ստեփանակերտի դե ֆակտո իշխանությունների հետ (կողմերը նույնիսկ չկարողացան պայմանավորվել հանդիպման վայրի կամ օրակարգի շուրջ):

Հայկական տեսանկյունից անցակետի տեղադրումը մեսիջ է, որ Բաքուն լուրջ չէ բանակցությունների միջոցով փոխզիջումների գնալու հարցում և, փոխարենը, պատրաստ է ապահովել իր շահերը՝ տեղում փաստեր ստեղծելով։ Բաքուն կարող է հակադարձել, որ Ադրբեջանն իսկապես մասնակցել է անցակետի ստեղծումից հետո ԱՄՆ պետքարտուղար Էնթոնի Բլինքենի միջնորդությամբ անցկացվող բանակցություններին: Բայց Բաքվի միակողմանի գործողությունները մտավախություն են առաջացնում, որ նա բանակցությունները դիտարկում է զուտ որպես Հայաստանին և ԼՂ դե ֆակտո իշխանություններին կաշկանդելու միջոց, այլ ոչ թե որպես ֆորում, որտեղ նա կգնա իմաստալից զիջումների:

Եթե երկու կողմերը բանակցությունները չդիտարկեն որպես միջոց, որով նրանք կլուծեն վեճերը, ավելի մեծ բռնության հնարավորություն կա ինչպես Լեռնային Ղարաբաղում, այնպես էլ հայ-ադրբեջանական պետական սահմանի երկայնքով, Նաեւ կա նոր, նույնիսկ ավելի արյունալի պատերազմի վտանգը:

Վերջապես, որոշ դիտորդներ նյարդայնացած են, թե Լաչինի իրավիճակը ինչ կարող է կանխատեսել երկկողմ հարաբերություններում: Բաքվի առաջնահերթություններից է հայկական Սյունիքի մարզով անցնող ճանապարհի կառուցումը, որը կկապի մայրցամաքային Ադրբեջանը Հայաստանի մյուս կողմում գտնվողն Նախիջևանի էքսկլավի հետ։ Նախկինում Բաքուն պնդում էր, որ այս առաջարկվող միջանցքը Հայաստանով պետք է կարգավորվի այնպես, ինչպես ենթադրվում է կարգավորել Լաչինը, այսինքն՝ ճանապարհի ռուսական վերահսկողությամբ: Բայց հիմա, երբ Բաքուն խեղաթյուրել է Լաչինի պայմանավորվածությունը և ցուցաբերում է աճող հաստատակամություն Երևանի հետ իր բոլոր հարաբերություններում, որոշ դիվանագետներ անհանգստանում են, որ նա կանցնի այլ մոտեցման, ավելի ճիշտ, որ կարող է փորձել բռնի ուժով վերահսկություն սահմանել Սյունիքի հայկական տարածքի վրա, որպեսզի Նախիջևան տանող ճանապարհը լինի նաև Ադրբեջանի ձեռքում։

Ադրբեջանցի պաշտոնյաները նշել են, որ իրենք նման ծրագրեր չունեն, և, իրոք, դեպի Նախիջևան ճանապարհի հեռանկարը, իրենց կարծիքով, առայժմ կասեցված է: Այժմ, նուրբ հռետորական հերթափոխով, Բաքվի պաշտոնյաներն ու փորձագետները Crisis Group-ին ցույց են տվել, որ Ադրբեջանը կարող է ընդունել Հայաստանի կողմից ճանապարհի հսկողությունը, եթե պայմանավորվածությունները, ինչպիսիք են մաքսային կանոնակարգերը, անվտանգության միջոցները և այլ արձանագրությունները, երաշխավորված լինեն արտաքին անաչառ դերակատարների կողմից: Այս տեղաշարժը կարող է ցույց տալ, որ Բաքուն չի փնտրում Հայաստանով անցնող «արտտարածքային միջանցք», հայեցակարգ, որը Երևանը հետևողականորեն մերժում է:

 Ինչպիսի՞ն է եղել միջազգային արձագանքը

ԱՄՆ-ն և Ֆրանսիան քննադատել են Բաքվին անցակետի տեղադրման համար։ ԱՄՆ-ն ասել է, որ անցակետը «խաթարում է խաղաղ գործընթացում վստահություն հաստատելու ջանքերը»: Նման գիծ է որդեգրել Ֆրանսիայի ԱԳՆ-ն՝ զգուշացնելով, որ անցակետը «վտանգում է բանակցային գործընթացը»։ Փարիզը նաև կոչ է արել Բաքվին ձեռնարկել Հաագայի միջազգային դատարանի կողմից փետրվարի 22-ի որոշմամբ սահմանված ժամանակավոր միջոցները, որոնք արձագանքում են շրջափակմանը: Ինչպես նշվեց վերևում, դատարանը Բաքվին հանձնարարել է «ապահովել մարդկանց, տրանսպորտային միջոցների և բեռների անարգել տեղաշարժը Լաչինի միջանցքով երկու ուղղություններով»: Ֆրանսիայի արտաքին գործերի նախարար Քեթրին Կոլոնան անցակետի տեղադրումից օրեր անց եղել է նախապես ծրագրված այցով Ադրբեջանում և Հայաստանում և այդ հարցը քննարկել երկու երկրների ղեկավարությունների հետ։ Դիվանագետն ասել է, որ Ֆրանսիան նույնպես դիտարկում է անցակետի հարցը ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդին ներկայացնելու հարցը: Ամերիկացի պաշտոնյաները Crisis Group-ին ասել են, որ եթե հարաբերություններն էլ ավելի վատանան, Վաշինգտոնը պատրաստ է ավելի կոշտ դիրքորոշում որդեգրել Բաքվի նկատմամբ, որ եթե արյունահեղությունը գերազանցի մինչ օրս մարտերի հետևանքով առաջացած մակարդակը, ԱՄՆ-ը կարող է պատժամիջոցներ կիրառել և վիզային արգելքներ կիրառել:

ԵՄ-ն նույնպես մտահոգություն է հայտնել. Բրյուսելում ԵՄ արտաքին գործերի և անվտանգության քաղաքականության հարցերով բարձր ներկայացուցիչ Ժոզեպ Բորելը Ադրբեջանի գործողությունները որակել է որպես «լարվածությունը նվազեցնելու ԵՄ կոչին հակասող»։ Եվրոպական խորհրդի նախագահ Շառլ Միշելը հեռախոսով քննարկել է զարգացող իրավիճակը ՀՀ վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանի հետ։ Եվրախորհրդարանի մի քանի անդամներ անցակետը բնութագրել են որպես «2020 թվականի հրադադարի համաձայնագրի ակնհայտ խախտում» և «Արդարադատության միջազգային դատարանի որոշման նկատմամբ անհարգալից վերաբերմունքի նշան»:

Ռուսաստանի արձագանքը Լաչինի միջանցքի ճգնաժամին լռությունն է: Հնարավոր է, Կրեմլը վախենում է սպառնալիքներ հնչեցնելուց, որոնք չի կարող գործածել, հատկապես Ուկրաինա նրա աղետալի ներխուժումից հետո: Կարմիր գծերի սահմանումը, որը նա չի կարողանում պահպանել, կարող է թույլի տեսք տալ նրան: Ամեն դեպքում, Մոսկվան զգուշորեն ձևակերպված հայտարարության մեջ մտահոգություն է հայտնել անցակետի վերաբերյալ, որը, ըստ նրա, 2020 թվականի հրադադարի համաձայնագրի խախտում է։ ՌԴ պաշտպանության նախարարությունն ընդգծել է, որ անցակետի տեղադրումը «միակողմանի» է եղել և համաձայնեցված չէ Մոսկվայի հետ։

Ռուս պաշտոնյաներն ասում են, որ իրենք կպաշտպանեն Հայաստանը՝ համաձայն Մոսկվայի պայմանագրային պարտավորությունների, սակայն նշում են, որ Լեռնային Ղարաբաղի հարցում իրենց պարտականությունները նվազագույն են և հիմնված են միայն 2020 թվականի համաձայնագրի տեքստի վրա։ Ռուսաստանը կարծում է, որ շատ բան ունի կորցնելու, եթե հակամարտությունը վերադառնա: Նա շատ է վախենում, որ պատերազմի վերսկսման դեպքում դուրս կմղվի խաղաղ գործընթացից և ամբողջ Հարավային Կովկասից: Ձգտելով պահպանել Ռուսաստանի դերն ու ներկայությունը, նրա պաշտոնյաները կրկնել են, որ անհրաժեշտ է դիտարկել 2020 թվականի կարգավորումը, որը նա բանակցել է որպես ապագա գործարքների շրջանակ:

Մինչ այժմ, Թուրքիան՝ Ադրբեջանի ռազմավարական գործընկերն ու դաշնակիցը, միայնակ է Բաքվին աջակցելու հարցում։ Նախագահ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանի խորհրդական Իբրահիմ Քալընը անցակետի ստեղծման որոշումը որակել է որպես Ադրբեջանի ներքին խնդիր՝ ընդգծելով, որ «մենք քննարկում ենք Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականությունը, և այլ մեկնաբանություններ ներկայացնելը չի օգնի Ադրբեջանի և Հայաստանի միջև խաղաղ գործընթացին»:

Ի՞նչ քայլեր կարող են մեղմել էսկալացիայի ռիսկերը

Միջնորդված բանակցությունները շարունակում են լիցքաթափել իրադրությունը և շարունակել շարժը դեպի ավելի լայն կարգավորում: Հանդիպումների վերջին տարափը կոնկրետ արդյունքներ չտվեց, սակայն երկու կողմերն էլ վերահաստատեցին գործընթացը շարունակելու իրենց պատրաստակամությունը: Նախատեսվում են ավելի շատ հանդիպումներ ԱՄՆ-ում, ԵՄ-ում և Ռուսաստանում:

Հույսի պատճառներ կան. Այն, որ Բաքուն և Երևանը դեռևս խոսում են Վաշինգտոնում, Բրյուսելում և Մոսկվայում, վկայում է այն մասին, որ նրանք գիտակցում են բանակցված գործարքի օգուտները և դրա չհասնելու վնասները: Ադրբեջանն, անշուշտ, նաև գիտակցում է, որ եթե վախը և անորոշությունը հանգեցնեն Լեռնային Ղարաբաղից զանգվածային արտագաղթի, Բաքուն կբախվի զգալի գլոբալ հարվածի, որը կարող է խանգարել նրան բազմաթիվ ձևերով: Դա, օրինակ, կարող է վտանգել Ադրբեջանի՝ որպես հուսալի առևտրային գործընկերոջ համբավը, վնաս հասցնելով նրա տնտեսությանը, որն այժմ բարձրանում է, քանի որ արևմտյան երկրները ուկրաինական պատերազմի ֆոնին Ռուսաստանից բացի էներգիա արտահանողներ են փնտրում:

Եթե Ադրբեջանը խելամտորեն լսի միջազգային կոչերը՝ մեղմելու հայկական վախերը էթնիկ զտումների վերաբերյալ՝ երաշխիքներ տալով Լեռնային Ղարաբաղի բնակչությանը, բանակցություններն ավելի հարթ կընթանան։ Դիտարկվող տարբերակներից մեկը կարող է ներառել բոլոր կողմերի պարտավորությունները, գուցե նույնիսկ որպես պաշտոնական համաձայնագրի մաս, օրինական կերպով կամ այլ կերպ չհետապնդել նրանց, որոնք անցյալում կռվել են իրենց դեմ: Մինչ Երևանը և Ստեփանակերտը կշարունակեն մերժել անցակետը որպես անօրինական, Բաքուն կարող է բարի կամք դրսևորել՝ պարտավորվելով ստուգել միայն այն մեքենաները, որոնք կասկածելի են համարում ռենտգենյան կամ այլ սկանավորման միջոցով, ինչպես նաև ավելի տեսանելի համագործակցելով ռուս խաղաղապահներ հետ:

Իրենց հերթին, Երևանը և Լեռնային Ղարաբաղի դե ֆակտո իշխանությունները նույնպես կարող են քայլեր ձեռնարկել լարվածությունը նվազեցնելու համար։ Նրանք կարող են միանալ մոնիտորինգին, որպեսզի ցույց տան, որ իրականում զենք չի մտնում տարածք, ինչպես պնդում է Բաքուն։ Օրինակ, եթե պորտալային մոնիտորինգի համակարգերը, այդ թվում՝ Ռուսաստանի կողմից տրամադրվածները, տեղակայվեին սահմանի հայկական կողմում, հայկական վերահսկողության ներքո և, հավանաբար, խաղաղ բանակցություններին մասնակցող երրորդ կողմերը դիտարկելով, Երևանն ի վիճակի կլիներ ապացույցներ առաջարկել, որ այն չի խախտում 2020 թվականի նոյեմբերի գործարքի պայմանները։

ԵՄ դիվանագետը Crisis Group-ին ասել է, որ Լեռնային Ղարաբաղի համայնքի ղեկավարները կարող են դիտարկել «հռետորաբանությունը թուլացնելը», որով դեմ են արտահայտվում Ադրբեջանի հետ ինտեգրմանը, առաջարկելով, որ այդպիսով նրանք կարող են «օգնել առաջ շարժվել»: Համենայնդեպս դա հույս կառաջացնի համակեցության հնարավորության և փոխադարձ ընդունելի համաձայնության համար»: Բայց այս խնդրանքը կարող է իրատեսական չլինել մինչև Բաքվի հետ իրական բանակցությունների մեկնարկը և առաջընթացը դեպի վերը նշված հավաստիացումները, և, իհարկե, բոլոր ներգրավվածները պետք է ի վերջո հարմարեցնեն իրենց հռետորաբանությունը, որպեսզի նման բանակցությունները արդյունք տան:

Բոլոր կողմերը կարող են դրսևորել համապարփակ կարգավորման ուղղությամբ աշխատելու իրենց ցանկությունը՝ օգտագործելով դիվանագիտական տարբեր ուղիներ՝ Երևանի և Բաքվի միջև բաց բազմաթիվ հարցերում առաջընթաց գրանցելու համար: Մի ակնառու հարցը Հայաստան-Ադրբեջան սահմանի սահմանազատումն է, մյուսը՝ երկու երկրների միջև տրանսպորտային կապերը։ ԵՄ-ի միջնորդությամբ վերջերս կայացած հանդիպման ժամանակ երկու երկրների ղեկավարներն ավելի մոտեցել են երկաթուղային հաղորդակցությունների վերաբացման համաձայնությանը, որը կապում է մայրցամաքային Ադրբեջանը Նախիջևանի էքսկլավի հետ:

Նույնիսկ եթե նոր մայրուղու կառուցման ծրագրերն անժամկետ են թվում, խորհրդային ժամանակների երկաթուղային նախագիծը թարմացնում է, և քննարկումներն ընթանում են Համաշխարհային մաքսային կազմակերպության հովանու ներքո: Երկաթուղային կապի ստեղծումը կարող է խորհրդանշել համագործակցությունը՝ ընդհանուր շահերն առաջ տանելու համար՝ պոտենցիալ հիմքեր դնելով Ադրբեջանի և Հայաստանի միջև հետագա դիվանագիտական և տնտեսական համագործակցության համար:

Ցավոք, Ուկրաինայի շուրջ Ռուսաստանի և Արևմուտքի միջև աշխարհառազմավարական դիմակայությունը չի դյուրացնի խաղաղ բանակցությունները: Իսկապես, դա կարող է գրեթե անհնարին դարձնել արևմտյան միջնորդների և Մոսկվայի միջև ուղիղ համակարգումը: Այդուհանդերձ, ԱՄՆ-ն, ԵՄ-ն և Ռուսաստանը լավ կանեն հարգեն միմյանց ջանքերը և զերծ մնան կողմերին դրդելուց՝ ընտրել մեկ ուղղությունը մյուսների փոխարեն: Որքան ավելի հաջողությամբ միջնորդները մեկուսացնեն իրենց ջանքերը Հարավային Կովկասում ուկրաինական հակամարտությունից, այնքան ավելի մեծ հնարավորություն կունենան առաջընթաց գրանցելու դեպի խաղաղություն: