Աշխարհում, այդ թվում մեր երկրում թմրամիջոցների, հոգեմետ (հոգեներգործուն) նյութերի ապօրինի շրջանառության ծավալների ավելացմանը զուգահեռ ի հայտ են գալիս թմրամիջոցների նոր տեսակներ, որոնց հայտնաբերումն ու բաղադրության որոշումը պահանջում է ժամանակին համահունչ նոր սարքավորումների և  մեթոդների կիրառմամբ համապատասխան փորձաքննությունների իրականացում: Թմրամիջոցների, հոգեմետ (հոգեներգործուն) նյութերի նոր տեսակների հայտնաբերման, դատաքիմիական և տոքսիկոլոգիական բնագավառում կիրառվող նորամուծությունների, այս առումով Հայաստանի ունեցած փորձի և այլ հարցերի շուրջ NEWS.am-ը զրուցել է Ռուսաստանի քիմիկոթունաբանական և դատաքիմիական  հետազոտությունների մասնագետների ասոցիացիայի համանախագահ, քիմիական գիտությունների դոկտոր Սերգեյ Ալեքսանդրի Սավչուկի հետ:

Սերգեյ Ալեքսանդրի, խնդրում եմ պատմեք ասոցիացիայի գործունեության  և Հայաստան Ձեր այցի նպատակների մասին:

Մեր ասոցիացիան ստեղծվել է 2016 թվականին. այն միավորում է թունաքիմիական և դատաքիմիկան բնագավառի մասնագետների  Ռուսաստանից, Բելառուսից, Իտալիայից, Մոլդովայից: Ասոցիացիայում գործում է գիտամեթոդական խորհուրդ, որի կազմում ընդգրկված են ոլորտի հեղինակավոր և փորձառու մասնագետներ աշխարհի տարբեր երկրներից: Աշխարհում թմրամիջոցների և թմրաշրջանառության տարածմանը զուգահեռ ամեն օր ստեղծվում են թմրամիջոցների նոր տեսակներ, ուստի մեր խնդիրն է մշակել դրանց հայտնաբերման նոր՝ էֆեկտիվ մեթոդներ, որոնք կիրառվում են ինչպես ՌԴ, այնպես էլ այլ երկրների փորձագիտական  լաբորատորիաներում: Հայաստան եմ ժամանել ԳԱԱ Փորձաքննությունների ազգային բյուրոյի հրավերով, որպեսզի կիսվեմ դատաքիմիական հետազոտությունների բնագավառում մեր ասոցիացիայի ունեցած առաջադեմ փորձով և իրականացնեմ Կազմակերպության կողմից վերջերս ձեռքբերված գերժամանակակից գերզգայուն անալիտիկ սարքավորումային համալիրի մեթոդական ապահովումը:

Ի՞նչ է իրենից ներկայացնում սարքավորումային համալիրը և ի՞նչ նպատակով է այն կիրառվում:

Գերժամանակակից գերզգայուն անալիտիկ սարքը, որը կիրառվելու է դատաքիմիական և քիմիկոթունաբանական փորձաքննությունների բնագավառում, համալրված է եռակի քառաբևեռ մասսպեկտրաչափով համակցված հեղուկային քրոմատոգրաֆով՝ իր լրակազմով:  Հեղուկային

քրոմատոգրաֆիական մեթոդի կիրառմամբ իրականացվող դատաքիմիական  (քիմիաթունաբանական) հետազոտությունները հնարավորություն են տալիս հետազոտելի կենսաբանական նմուշներում (այդ թվում՝ մազ, մեզ, արյուն, եղունգի եզրային կտրվածքներ, թուք, ներքին օրգաններ) սեղմ ժամկետներում և բարձր ճշգրտությամբ իրականացնել թմրամիջոցների, հոգեմետ (հոգեներգործուն) նյութերի, դեղամիջոցների, թունավոր, խիստ ներգործող նյութերի հայտնաբերմանն ուղղված գերզգայուն հետազոտություններ (նանոգրամների և պիկոգրամների ճշգրտությամբ):

Մեր խնդիրն է թարմացնել կիրառվող մեթոդները՝  մեծացնելով իրականացվող փորձաքննությունների ճշգրտությունը, ստացված տվյալների արժանահավատությունը: Փորձաքննությունների ազգային բյուրոն համալրված է փորձառու մասնագետներով և Բյուրոյի լաբորատորիաներում վաղուց իրականացվում են ժամանակակից մեթոդների կիրառմամբ բարդ փորձաքննություններ: Բյուրոյի լաբորատորիաներում առկա սարքավորումները, որոնցով մենք հիմա աշխատում ենք, գերզգայուն են, և դա թույլ է տալիս օգտագործել ամենաժամանակակից, արագ մեթոդները նոր և ավանդական թմրամիջոցներ հայտնաբերելու  գործում՝ միևնույն ժամանակ զարգացնելով առկա ռեսուրսները:  Դրանք պիտի լրացնեն մեկը մյուսին, աշխատեն համահունչ, ինչը կապահովի ավելի ճշգրիտ արդյունքներ, ավելի մեծ զգայունություն:

Մեր բոլոր առաջարկները փոխադարձաբար ընդունվել են և փոխըմբռնման բարձր մակարդակը թույլ է տալիս նախանշել ոլորտի զարգացմանն ուղղված համատեղ գիտամեթոդական, գիտահետազոտական աշխատանքների արդիական ուղղությունները: Ձևավորվել է շատ լավ աշխատանքային մթնոլորտ, ամեն բան կազմակերպված է բարձր մակարդակով և մեզ համար շատ հաճելի է աշխատել նման առաջատար կազմակերպությունում:

Դատաքիմիական փորձաքննություններ իրականացնելիս կիրառվող մեթոդաբանությունը արդյոք չպե՞տք է բոլորի համար նույնը լինի:

Մեր խնդիրն է, որպեսզի մասնագետներն աշխատեն միևնույն մեթոդիկայով, իսկ արդյունքները լինեն համեմատելի և ճշգրիտ: Ուրախալի է, որ այս առումով Բյուրոյի ղեկավարության հետ մեր մոտեցումները լիարժեք համընկնում են: Այդ նպատակին հասնելու համար մենք պարբերաբար իրականացնում ենք միջլաբորատոր ստուգիչ թեստավորումներ: Դա անում են շատ կազմակերպություններ, օրինակ՝ ՄԱԿ-ը, եվրոպական կազմակերպությունները, որոնք զբաղվում են թմրանյութերի ապօրինի շրջանառության դեմ պայքարով և այլն: Մենք մասնակցել ենք ՄԱԿ-ի Թմրանյութերի և հանցավորության դեմ պայքարի գրասենյակի (UNODC) իրականացրած ստուգիչ թեստավորումներին ևս: Մեր կողմից ստացված արդյունքների հիման վրա մշակվում են գիտականորեն հիմնավորված մոտեցումներ, որոնք  ներկայացվում են միասնական հաշվետվության մեջ՝ դրանց հիման վրա իրականացնելով նաև համապատասխան կոնֆերանսներ, քննարկումներ, փորձի փոխանակման ծրագրեր և այլն:

Կենդանի անձի օրգանիզմում թմրամիջոցի հայտնաբերերումը հեշտ աշխատանք չէ, սակայն ոչ պակաս բարդ և խնդրահարույց է նաև դիակի կենսամիջավայրերում թմրամիջոցների հայտնաբերումը: Այս առումով համաշխարհային ի՞նչ նոր առաջադեմ մոտեցումներ կան դատաբժշկական և դատաքիմիական փորձաքննությունների ոլորտներում:

Շատ կարևոր և երբեմն չափազանց բարդ լուծվող խնդիրների մասին եք բարձրաձայնում: Հետազոտվող կենսամիջավայրերը, հատկապես դիակային նյութերի դեպքերում, հաճախ ենթարկված են լինում նեխային փոփոխության և քայքայման, ինչն իր հերթին լրացուցիչ բարդություններ է առաջացնում ինչպես  հետազոտությունների, այնպես էլ ստացված արդյունքերի վերլուծության գործընթացում: Քանի որ տարեցտարի զարգանում են թե՛ գիտամեթոդական, և թե՛ սարքավորումային հնարավորությունները,  գործընթացները  դառնում են ավելի զգայուն: Մի կողմից կարելի է որոշել չնչին քանակություն, իսկ մյուս կողմից կարելի է կատարել շատ նոսրացված փորձարկումներ՝ խնայելով սարքավորման ռեսուրսները և չաղտոտել այն, ինչը չափազանց կարևոր է հավաստի արդյունքների ապահովման համար,  քանի որ նախորդ կեղտոտ նմուշների հետ աշխատանքը  կարող է ազդել հաջորդող նմուշների հետազոտությունների արդյունքների վրա, քանի որ նույնիսկ չնչին հետքային քանակը կարող է մնալ լաբորատոր միջավայրում և սարքավորումներում: Սա կարևոր խնդիրներից մեկն է: Մենք հիմա փորձում ենք կիրառել հեշտ և արագ իրագործվող էքսպրես և էֆեկտիվ մեթոդներ, որոնք նախկինում չեն կիրառվել:

Ի՞նչ նոր մեթոդների մասին է խոսքը:

Ոլորտում կիրառվող հետազոտությունների երկու մեթոդներից մեկը՝ գազքրոմատոգրաֆիական մեթոդը, տարիներ շարունակ այստեղ հաջողությամբ կիրառվել է, իսկ հեղուկ քրոմատոգրաֆիական մեթոդը՝ այն էլ քառաբևեռ մասսպեկտրաչափով համակցված,  նոր պիտի կիրառվի: Այս երկու մեթոդները կգործեն համահունչ, այսինքն կձևավորվի որոշակի կապ առաջին և երկրորդ սարքավորումների միջև՝ ստուգիչ և փոխլրացնող հետազոտությունների իրականացման համար: Քանի որ Փորձաքննությունների ազգային բյուրոյի ողջ աշխատանքն իրականացվել է եվրոպական չափանիշների ինտեգրմամբ, բոլոր սահմանված մեթոդները ներառում են հատվածներ, որոնք թույլ են տալիս վերահսկել թմրամիջոցների հայտնաբերման որակը և վստահելիությունը, մեր խնդիրն է միայն լավացնել արդեն իսկ գոյություն ունեցող հնարավորությունները, որի արդյունքում փորձագետները հնարավություն են ունենալու յուրաքանչյուր դեպքում ընտրելու առկա մեթոդներից ամենանպատակայինը՝ կախված իրավիճակից, դրված խնդրի լուծման բարդությունից:

Ի՞նչ խնդիրներ պետք է լուծել նման փորձաքննությունների որակը և թմրաշրջանառության դեմ պայքարի արդյունավետությունը բարձրացնելու համար:

Փորձագիտական առումով ցանկանում եմ նշել, որ առաջին հերթին այն մեթոդները, որոնք հաստատված են յուրաքանչյուր սարքավորման համար, պիտի  անընդհատ թարմացվեն և բոլոր ընթացակարգերը և ռիսկերը լինեն վերահսկելի: Այս առումով չափազանց կարևոր է  շրջանառվող թմրամիջոցների վաղ հայտնաբերումը, այսինքն պետք է ժամանակին միջոցներ ձեռնարկվեն  տարածաշրջանում ի հայտ եկող նոր թմրամիջոցների վաղ հայտնաբերման նպատակով և դրանց ապօրինի շրջանառության իրավական գործընթացներին առավելագույն օժանդակություն ցուցաբերելու նպատակով:

Որպես ոլորտի պրոֆեսիոնալ, ինչպե՞ս եք պատկերացնում պայքարը թմրամիջոցների դեմ:

Միայն թմրաշրջանառության դեպքերն արձանագրելն ու թմրամոլներին հայտնաբերելը բավարար չէ արդյունքի հասնելու համար: Չափազանց կարևոր է նաև թմրամիջոցների նոր տեսակների հայտնաբերումը և այս առումով հարկավոր է դատափորձագիտական և իրավապահ ոլորտների ջանքերի և արդի մոտեցումների ներդաշնակ համադրություն: Հայաստանում՝ ի դեմս Փորձաքննությունների ազգային բյուրոյի, ձևավորված է կարող ներուժ, որտեղ առկա են թե՛ գիտամեթոդական, թե՛ նյութատեխնիակական և մասնագիտական հնարավորություններ առաջադեմ արդյուքնների ապահովման համար, ինչը չափազանց կարևոր է թմրամիջոցների ապօրինի շրջանառության և թմրամոլության դեմ պայքարի արդյունավետ իրականցման համար: