Հարյուրավոր տարիներ այս հողերի վրա ապրեցին… Սակայն այս պատմական ողբերգության հետ չբախվեցին: Իրենց լեզուն, կրոնը, ինքնությունը տարիներ շարունակ ստիպված եղան թաքցնել իրենց հարևաններից, նույնիսկ երեխաներից: Նրանք հայերն են, ովքեր այս հողերի հին ազգերից են…
Նախորդ մասերը կարող եք կարդալ. Մաս 1, մաս 2, մաս 3
Մարթա Սյոմեք, 20 տարեկան
Հայրս Ադըյամանի` Քահթայի հայերից է, մայրս էլ Գերգերիի ասորական մի ընտանիքից է սերում… Հայրս մանկության տարիներին` մինչև 9 տարեկանը, մզկիթ է տարվել-բերվել և կարծել է, որ մուսուլման է: Երբ մեր պապերը ցեղասպանության ժամանակ կոտորվել են, երեխաները վերցվել են գյուղի որոշ մուսուլման ընտանիքների կողմից և «մուսուլմանացման» գործընթացի են ենթարկվել: Սակայն այդ ժամանակաշրջանում էլ, հետագայում էլ բոլորն ամեն ինչ գիտեին: Կրկին նման մի պատմությունից հայրս փողոցում է իմացել, որ հայ է: Երբ ընկերները «գյավուր» են ձայնել, տուն գնալով հորը հարցնում է, թե գյավուրն ինչ է: Իմանում է, որ հայ է, ինչը թաքցվել է մինչ այդ պահը, և որ մանկուց մուսուլմանի պես է մեծացվել: Սա իմանալուց հետո հայրս ցանկանում է ապրել իր արժեքներով և իր ցեղն էլ այդ արժեքների հիման վրա շարունակել: Եվ կյանքը շարունակում է որպես քրիստոնյա: Մեր բարեկամների մեջ կան նաև այնպիսիները, ովքեր հասարակական ճնշման պատճառով դեռ մուսուլմանի պես են ապրում: Սակայն հայրս սա չի նախընտրում և ասորի աղջկա` մորս հետ է ամուսնանում: Մինչև 3 տարեկան դառնալս մնում ենք Ադըյամանում, իսկ հետո տեղափոխվում ենք Ստամբուլ:
Մենք ըստ էության հայ ենք, ըստ էության ասորի ենք, ըստ էության Թուրքիայի բնակիչ ենք, բայց ոչ մեկն էլ չենք
Թեեւ հայրս ծագումով հայ էր٫ մորս հետ ամուսնանալուց հետո ասորիացվում է: Քանի որ չկա մեկը, ով տեր կանգնի հայերին: Հայրս էլ միշտ ասում է. «Ես ասորիություն անող հայ եմ»: 1915 թ. և հետո ցիր ու ցան եղած հայերին ասորիներն են տեր կանգնում: Եվ նրանք էլ մուսուլմանականացման փոխարեն ասորացումն են նախընտրում: Սա մեզ համար իրականում շատ ավելի խճճված իրավիճակ է: Քանի որ մենք ըստ էության հայ ենք, ըստ էության ասորի ենք, ըստ էության Թուրքիայի բնակիչ ենք, բայց ոչ մեկն էլ չենք: Բոլորն ենք, սակայն ոչ մի կաղապարի մեջ չենք կարողանում տեղավորվել:
Ասորերեն սովորեցի, սակայն դպրոց չունենք
Ասորական մշակույին ծանոթանալու համար ասորերեն սովորեցի, սակայն մենք մի դպրոց անգամ չունենք: Քանի որ հույներն ու հայերն ավելի մեծ համայնք են, այս հարցում ավելի շահեկան վիճակում են: Այն պատճառով, որ դպրոց չունենք, կարողանում ենք կրթություն ստանալ միայն եկեղեցիներում: Եթե միայն հայ լինեմ, կարող եմ հայկական դպրոցում սովորել, սակայն որպես հայկական արմատներով ասորի` պետական դպրոցներում սովորելն ինձ որևէ օգուտ չի տալիս:
Երբ լիցեյում ասում էի, որ ասորի եմ, ընկերներս չգիտեի, թե ինչ է եղել, սակայն հետաքրքրվում էին: Հայերի նկատմամբ լուրջ նախապաշարմունքների պարագայում երբ ասում էի` ասորի եմ, ավելի դրական ընդունելություն էի գտնում: Երբ սկսում էի հայերի հետ կապված որևէ բան ասել, գիտեի, որ ասելու են` «Ի՞նչ կարիք կա: Արդեն իսկ գիտենք, որ դավաճան են»: Սակայն երբ առանց որևէ գաղափարի վրա համառելու իմ իմացածն եմ պատմում, դիմացինս էլ իր որոշումն արդեն կայացրած է լինում:
ԵՐԴՎԵՑԻ, ՈՐ ՉԵՄ ԼՌԵԼՈՒ
Ոչ թե Մելթեմ, այլ Մարթա
Անձնագրումս անունս Մելթեմ է նշված: Սակայն երբ ընտանիքիս աջակցությամբ սկսեցինք կիրառել մկրտության անունս` Մարթան, փոխեցինք նաև անձնագրում նշված անունը: Անշուշտ նախակրթարանի և լիցեյի ժամանակաշրջանից ինձ միշտ Մերթեմ անունով են դիմել: Այս ժամանակաշրջանում٫ շնորհիվ նրբազգաց մարդկանց և այն տպավորության, որ ես դրանից ավելի գոհ եմ լինում, ի վերջո Մարթան ավելի շատ նախընտրեցինք: Երբ նախակրթարանում էի, հայ լինելս թաքցնելու կարիք էի զգում٫ քանի որ ամաչում էի: Այդ ամաչկոտության պատճառով որևէ մեկի հետ չեմ կիսվել: Մի օր երբ ընկերս թերթ էր կարդում, ընթերցեց «Սպանված հայ վիժվածք Հրանտ Դինք» արտահայտությունը: Կարող եմ ասել` սա դարձավ վերջին դեպքը, որ ես լուռ մնամ: Երդվեցի, որ սրանից հետո նման որևէ դեպքի նկատմամբ լուռ չեմ մնա: Այս պատճառով Հրանտ Դինքն ինձ համար բեկումնային կետ է: Լիցեյ գալով` սկսեցի բաց կերպով ապրել իմ ինքնությամբ ու պատմել դրա մասին: Նույնիսկ կրոնի դասերին ուսուցիչների հետ բանավիճել եմ: Ցավս էր և՛ իմանալ ամեն ինչի մասին, ինչ խոսվում էր, և՛ դրանց պատասխանը տալ: Եվ ամենակարևորը՝ կոտրել մարդկանց մեջ առկա այս նախապաշարմունքը: Այս պատճառով միշտ պայքարեցի, խոսեցի, լռեցի: Այս դիմադրությունը և՛ ինձ, և՛ դիմացիններիս համար կարևոր դրական արդյունքներ ծնեց: Ե՛վ ես չլռեցի, և՛ իմ իմացած ճշմարտությունը պատմեցի նրանց: Լիցեյում ընկերներս, ուսուցիչներս, ներառյալ նաև տնօրենի օգնականը٫ բոլորը սովորեն էին ինձ Մարթա կոչել: Օրինակ` հորս անունն էլ անձնագրում մինչև հիմա Ռամազան է նշված: Անշուշտ, սովորությունները հեշտությամբ չեն փոխվում, սակայն մկրտվելուց հետո Յուհաննա անունը ստացավ, մենք էլ մեր մեջ սկսեցինք այդ անունը կիրառել:
Ի՞նչ անեն հայկական ընտանիքները
Ընտանիքս տեղյակ չէր, որ նախակրթարանում ես թաքցրել եմ իմ ինքնությունը: Եթե իմանային, հաստատ կբարկանային: Այսինքն` անհրաժեշտ է, որ հայկական ընտանիքները նախ իրենք իրենց ճանաչեն, հետո էլ այդ ինքնության հիման վրա օժանդակեն իրենց երեխաներին: Իմ այս դիմադրության համար ամենամեծ աջակիցը ընտանիքս էր:
Հեռանա՞լ Թուրքիայից. խոսքիցս հրաժարվել չի լինի. եթե վատը կա, անշուշտ, լավն էլ կա
Ինձ համար կարեւորն այն է, որ իմ լույսը պահելով` ինչ-որ բան կարողանամ անել: Ինքս ինձ խոսք էի տվել կոտրել մարդկանց նախապաշարմունքներն ու նրանց պատմել «մեր» մասին: Հիմա այս խոսքիցս հրաժարվել٫ հեռանալ չի լինի: 1915թ. իմ պապերին սպանել են իրենց ամենամոտ հարևանները, սակայն մյուս հարևաններն էլ տեր են կարնգնել և թաքցրել են: Այսինքն` եթե վատը կա, անշուշտ, լավն էլ կա: Հավատում եմ, որ այս ընթացքը փոխվելու է: Ուստի ուրիշ բան չեմ կարող անել, քան ջանալ, որ լույսս չմարի:
